قصه غُصه‌دار قنات‌ها؛ سازه‌های آبی که بر باد می‌روند
خبرگزاری مهر– گروه استان‌ها، محمدرضا جباری: قنات‌ها در مناطق کویری با هدف مقابله با خشک‌سالی و رفع کم‌آبی حفرشده‌اند و از تکنولوژی خاصی برخوردار هستند؛ اما در سال‌های اخیر این سازه‌های شگفت‌انگیز در معرض تخریب قرار گرفته‌اند.
مطابق اظهارات معاون سازمان میراث فرهنگی هم اکنون ۳۷ هزار رشته قنات در ایران وجود دارد، که تنها ۱۱ رشته قنات به‌صورت مشترک و در قالب قنات‌های ایرانی ثبت جهانی شده‌اند.
به گفته عبدالکریم بهنیا پدر علم قنات ایران اکثریت قنات‌های کشورمان به دلیل بی‌توجهی مردم و کاهش بارندگی رو به تخریب قرار دارد.
وی با اشاره به وجود ۶۰ هزار قنات در کشور تا سال ۳۲ گفت: این رقم در مقایسه با قنات‌های موجود مرگ ۲۳ هزار قنات را اعلام می‌کند که باید با بازنگری و اتخاذ برنامه‌های لازم از مرگ زودرس قنات‌های موجود جلوگیری کرد.
پدر علم قنات ایران در پاسخ به این پرسش که عده‌ای تصور می‌کنند دوره ساخت و استفاده از قنات گذشته و قدیمی شده است، افزود: امروز در بسیاری از کشورهای جهان مشاهده می‌کنیم که با بهره‌گیری از تکنولوژی جدید قنات‌های موجود را احیا و بازسازی می‌کنند که این روند در کشور ایران به میزان بسیار پایینی در جریان است چراکه تصور می‌کنیم دوران قنات به پایان رسیده لذا با بی‌توجهی و عدم درک صحیح به تخریب قنات‌ها دامن می‌زنیم.
وی بابیان اینکه علم احداث قنات به ۳۴کشور دنیا صادر شد، تصریح کرد: بسیار از کشورهای دنیا برای احیا و نگهداری از قنات‌های موجود اقدام به انجام تحقیقات و برگزاری همایش‌های گوناگون می‌کنند و تمام تلاش خود را در راستای احیای قنوات به کار می‌بندند درصورتی‌که در ایران هیچ بهایی به این علم داده نمی‌شود.
سفر به دیار قنات‌ها
و اما قصه پر غصه قنات‌های ایران را در استان قزوین پی می‌گیریم، جایی که بخشی از این میراث کهن در حال نابودی است.
کهن شهر قزوین با طول عمر ۹۰۰۰ ساله‌اش همواره یکی از مراکز شکل‌گیری تمدن فلات ایران بوده و چون شهرسازی ایرانی بنا بر سنت‌های پیش از اسلام بر پایه تلفیق و درآمیختن باغ و شهر با یکدیگر بنا نهاده شده است، می‌توانیم قزوین را یک باغشهر ۲۰۰۰ ساله به شمار آوریم.
همه جغرافیدان‌ها و تاریخ‌نگاران قرن‌های هفتم، هشتم و دهم میلادی در مطالب خود درباره قزوین به کم‌آبی این شهر اشاره‌کرده و در کنار آن بر آبادانی و برخورداری از باغ‌های سرسبز و پرحاصل که نشان از مدیریت صحیح آب بوده تأکید زیادی کرده‌اند.
مردم قزوین چنان‌که مورخان نامی نگاشته‌اند تا اوایل سده پنجم از آب چاه استفاده می‌کردند. نخستین کاریز را در قزوین «حمزه بن الیع» که از جانب سلطان محمود سبکتکین به فرمانداری آنجا گمارده شده بود احداث کرد. پس‌ازآن تا اوایل قرن هفتم کاریزهای دیگر قزوین عبارت بودند از: طیفوریه، طرخانیه، مطابادیه، خمار تاشیه، وزارریه، سیدیه، خاتونیه و قنات صاحب حسن.
بسیاری از قنات‌های قزوین دایر و بعضی نیمه دایر و تعدادی هم ازمیان‌رفته‌اند.
در دشت قزوین طی ۱۲۰۰ سال گذشته حدود ۷۸۰ رشته قنات تعبیه‌شده که وظیفه تأمین آب آشامیدنی این شهر را به عهده داشته‌انددر دشت قزوین طی ۱۲۰۰ سال گذشته حدود ۷۸۰ رشته قنات تعبیه‌شده که وظیفه تأمین آب آشامیدنی و دیگر نیازهای زیستی و زندگی مردم این شهر را به عهده داشته‌اند، در کتاب «مسالک و ممالک» استخری که در سال ۹۳۰ میلادی تألیف شده، از قزوین به عنوان شهری کم آب و پررونق یاد شده که آب آشامیدنی مردم شهر از قنات‌ها تأمین می‌شده است.
در گذشته شهرسازان از دو رویکرد مهم برای مقابله با کم‌آبی در دشت قزوین بهره برده‌اند، اول احداث کانال‌ها و قنات‌هایی که از کوهپایه آب را به شهر می‌آوردند و دیگری ساختن آبگیرها و آب‌انبارهایی که با جمع‌آوری آب باران و برف، آب موردنیاز مردم قزوین را تأمین و مشکل کم‌آبی را رفع می‌کرده است.
وقف قنات‌ها بیانگر اهمیت تأمین آب در گذشته قزوین
حجت‌الاسلام غلامرضا عادل مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان قزوین در گفتگو با خبرنگار مهر در خصوص اهمیت قنات می‌گوید: در این شهر موقوفه «خدیجه بنت‌خواجه بدیعا» شامل یک رشته قنات بوده که از اراضی «وشتق میان چال» در شش کیلومتری شمال غربی قزوین سرچشمه گرفته و پس از عبور از داخل شهر و محله آخوند به باغات عنایت ختم می‌شود که نیت واقف مشروب ساختن (آب‌رسانی) دو محله ریگزار و چینی‌بندان بوده است.
وی اضافه کرد: در استان قزوین این موقوفه به نام موقوفه «قنات آخوند» معروف است که «علامه آخوند ملاخلیلا» در سده‌های بعد تعمیراتی در آن انجام داده است.
عادل تصریح کرد: قدیمی‌ترین قنات موقوفه کشور در استان قزوین قرار گرفته که توسط «خدیجه دختر خواجه بدیعا» در سال ۴۵۴ هـ. ق وقف شده است و همچنین حمدالله مستوفی در نیمه سده هشتم از آن نام می‌برد.
وی یادآور شد: آبدهی این قنات در اراضی «وشته» و «زویار» در شش کیلومتری شمال غرب واقع و مظهرش در انتهای باغ عنایت قرار دارد و مادر چاه این قنات در حدود ۵۰ متر است و در زیر سه شاخه می‌شود و حرکت آن به‌سوی محله آخوند است و آب آن وقف دو محله ریگزار و چینی‌بندان برای شرب شده است.
مدیرکل اوقاف قزوین تصریح کرد: این قنات نیز در حال حاضر آبدهی دارد و موجود است ولی بخش عمده‌ای از آن که وارد شهر می‌شود از بین رفته است.
قنات رادکان شاهکار معماری و مدیریت آب در گذشته
جواد حضرتی مدیرکل میراث فرهنگی استان قزوین هم در گفتگو با خبرنگار مهر در خصوص اهمیت قنات‌ها و وضعیت قزوین در این عرصه اظهار داشت: یکی از فن‌آوری‌های مدیریت منابع آب در سرزمین کم‌آبی مانند قزوین و ایران که تمدن‌های کهنی در آن شکل‌گرفته «قنات» است.
حضرتی افزود: مدیرت آب در شهرهای کم آب‌تر مانند قزوین که در سفرنامه‌ها به آن اشاره شده و هزار سال قبل هم با کم آبی مواجه بوده نشان می‌دهد رویکرد پدران ما برای مدیریت این مشکل اندیشمندانه و بر مبنای استفاده از کاریزها و حفر قنات‌ها بوده که آب را از منابع بالادست و زیرزمینی تأمین و هدایت کرده و به آب‌انبارهای خانگی هم آب را می‌رسانده‌اند و آب خوش گوار و سالم را تهیه می‌کردند.
وی بیان کرد: از گزارش‌های در اختیار دهه ۴۰ می‌توان گفت حدود ۷۰۰ رشته قنات در قزوین داشتیم که اکثر نیازهای آبی اعم از کشاورزی و آشامیدنی دشت قزوین را تأمین می‌کرده است که با فن‌آوری چاه‌های عمیق این موضوع آسیب‌دیده و به‌تدریج متروکه شده و قنات‌ها ازدست‌رفته‌اند زیرا لایروبی نشده و ما را دچار مشکل کرده‌اند.
حضرتی اظهار داشت: هنوز قنات‌های دایر خوبی در قزوین داریم که اهمیت زیادی دارند که علاوه بر حفر چاه‌های عمیق به دلیل راه‌سازی و توسعه بی‌رویه و بی‌مطالعه راه‌ها و برداشت‌های بی‌رویه شن و ماسه ارتباط قنات‌ها قطع‌شده و امروز احیا آن‌ها هم سخت و شاید غیرممکن باشد.
مدیرکل میراث فرهنگی استان قزوین اضافه کرد: اما برخی قنات‌ها هنوز آبدهی و ظرفیت احیاء را دارند و منبع شناخته‌شده‌ای برای تأمین منابع آبی هستند که استان باید رویکرد برنامه ریزانه بهتری در این زمینه داشته باشد.
ثبت ۱۱ قنات ایران در فهرست جهانی
در دو سال گذشته ۱۱ قنات ایران در فهرست آثار جهانی ثبت شد که متأسفانه ما نتوانستیم قنات‌های قزوین را در این فهرست ثبت کنیم درحالی‌که چندین قنات قزوین می‌توانست معرفی شودوی بیان کرد: در دو سال گذشته ۱۱ قنات ایران در فهرست آثار جهانی ثبت شده که متأسفانه ما نتوانستیم قنات‌های قزوین را در این فهرست ثبت کنیم درحالی‌که چندین قنات قزوین می‌توانست معرفی شود که شاخص‌ترین قنات کشوری که کم‌نظیر است قنات روستای «رادکان» است.
حضرتی تصریح کرد: روستای رادکان در کیلومتر ۱۲ جاده تاکستان به همدان و در کنار این جاده قرار دارد و به دلیل موقعیت مناسب مهاجرپذیر بوده و اکثریت مردم آن کشاورز هستند.
مدیرکل میراث فرهنگی استان قزوین ادامه داد: محصولات اصلی این روستا انگور، کشمش، یونجه، گندم، جو و گوجه‌فرنگی است به‌طوری‌که هرساله محصول گوجه‌فرنگی این روستا و روستاهای هم‌جوار به کشور عراق صادر می‌شود. از آثار باستانی روستا می‌توان به مرقد امامزادگان ابوسعید و ابو ظهیر (نوادگان موسی کاظم)، تپه و قنات اشاره کرد. قنات قدیمی روستا که متعلق به دوران قبل از اسلام بوده، در حال حاضر خشک شده است.
حضرتی گفت: این قنات یک سازه آجری است و برعکس همه قنات‌ها که یک کانال دستکن هست سازه اجری هم دارد. مطابق اظهار نظر کارشناسان این قنات به دوره اشکانی تعلق دارد و دو هزار سال قدمت آن است که بسیار فن‌آوری جذابی دارد و یک گنجینه محسوب می‌شود.
وی اظهار داشت: گروه‌های هیدرولوژیست آلمانی، سوئدی و فرانسوی بارها برای دیدن این قنات آمده‌اند و ما نتوانستیم حمایت مسئولان استان را جلب کنیم تا این اثر ثبت جهانی شود.
مدیرکل میراث فرهنگی استان قزوین با یادآوری اینکه در بارندگی‌های امسال آب در داخل قنات جاری شد اما ابتدا و انتهای آن بسته شده و قابل‌استفاده نیست، معتقد است که این قنات قابلیت احیا دارد و حداقل می‌تواند برای گردشگری مورداستفاده قرار گیرد.
حضرتی یادآور شد: این ظرفیت هنوز استفاده‌نشده چون نگاه ما در استان صنعت زده بوده و از این ظرفیت فوق‌العاده غفلت شده است، لذا از مسئولان در شورای برنامه‌ریزی و اداری استان درخواست کمک کردیم تا پروفسور بهنیا که پدر علم قنات ایران است را به قزوین دعوت شده و در مورد قنات‌های قزوین گزارش دهد اما تاکنون موافقت نشده است.
حضرتی با بیان اینکه ظرفیت سنجی خوبی در استان صورت نمی‌گیرد و بیشتر توجه به سمت آثار تاریخی مشهورتر است، بیان کرد: مدیریت به معنی شناختن ظرفیت‌های پنهان، اداره و بهره‌برداری از آن است که قنات رادکان چون منحصربه‌فرد بوده به‌عنوان یک پدیده شاخص و فوق‌العاده می‌تواند موردتوجه قرار گیرد.
مدیرکل میراث فرهنگی استان قزوین با بیان اینکه برای ساماندهی این قنات حدود ۱۰۰ میلیون تومان نیاز است افزود: برای رونق گردشگری در محل این اثر تاریخی با ۵۰ میلیون تومان می‌توان ضمن ساخت یک راه‌پله و سردرب و مسیر نورپردازی گردشگران را جذب کرد.
مدیرکل میراث فرهنگی استان قزوین اظهار داشت: سال گذشته اولین قنات به نام «امیرآباد» بویین‌زهرا ثبت شد و قنات «آراسنج» هم که حدس می‌زنیم در یک دوره‌ای یکی از معابد آناهیتا بوده با تعرض یک معدن شن و ماسه تهدید و با دستور استاندار از ادامه فعالیت جلوگیری شد که در دست مستندسازی برای ثبت قرار دارد.
وی افزود: ثبت ملی قنات رادکان در دست تهیه است و به دلیل سختی در نقشه‌برداری روند کار طولانی شده که با هماهنگی انجام‌شده می‌تواند برای ثبت جهانی نیز آماده شود.
۳۵۰ قنات موجود ثبت ملی شود
حضرتی با یادآوری اینکه قنات یک میراث جهانی است، ادامه داد: اینکه یونسکو قنات‌ها را ثبت کرده و به‌عنوان فن‌آوری مدیریت آب در سرزمین‌های کم آب یک دانش و علم محسوب می شود نشان دهنده اهمیت این سازه آبی است. گذشتگان ما هیدرولوژیست بودند و منابع آبی را می‌شناختند و نظام توزیع آب هوشمندانه بوده است.
مدیرکل میراث فرهنگی استان تصریح کرد: ۱۰ درصد اعتبارات آبی استان اگر به قنات‌ها اختصاص یابد می‌توان بسیاری از این قنات‌ها را احیا کرد که در این راستا در سفر ریاست جمهوری ۳۵۰ میلیارد تومان برای آب و سد اختصاص‌یافته که ظرفیت خوبی است و می‌تواند برای احیاء قنات‌ها نیز اختصاص داده شود.
وی افزود: در کنار فن‌آوری قنات‌ها این سازه ها یک جاذبه گردشگری هم محسوب می‌شوند که می‌تواند معماری و نوع انتقال آب آن موردتوجه کارشناسان امروز قرار گیرد، اینکه چطور این حلقه‌ها به هم متصل می‌شدند، شیوه لایروبی، برداشت آب که یک علم و تکنولوژی است می‌تواند در معرض دید مردم قرار گیرد مانند آنچه در جزیره کیش صورت گرفته و مردم وارد قنات‌ها شده و با این نوع معماری و فن‌آوری آشنا می‌شوند.
وجود ۲۲۵ قنات دایر با ظرفیت ۷۱ میلیون مترمکعب
قنات‌های موجود در محدوده دشت به دلیل برداشت بی‌رویه و فعالیت‌های عمرانی و بی‌توجهی به لایروبی آن‌ها خشک‌شده استیدالله ملکی معاون بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای قزوین هم دراین‌باره گفت: در گذشته بیش از ۷۰۰ قنات در مناطق کوهپایه و دامنه‌های استان وجود داشته که قنات‌های موجود در محدوده دشت به دلیل برداشت بی‌رویه و فعالیت‌های عمرانی و بی‌توجهی به لایروبی آن‌ها خشک‌شده است.
وی گفت: قنات‌ها چون به سفره‌های آب زیرزمینی فشار وارد نمی‌کردند و آبی متناسب با آبخوان را تحویل می‌دادند اهمیت خاصی داشته و برخی از آن‌ها مانند «رادکان» از اهمیت مضاعفی برخوردار هستند.
ملکی یادآور شد: معمولاً قنات‌هایی که در دامنه‌ها قرار دارد باقیمانده و دیرتر تخریب می‌شوند اما آن‌ها که در داخل محدوده دشت قزوین هستند دستخوش تخریب و خشک شدن قرار گرفته اند که هشداری برای همگان محسوب می شود.
وی گفت: در حال حاضر ۲۲۵ قنات با حجم آبدهی ۷۱ میلیون و ۲۰۰ هزار مترمکعب در استان دایر است که در قزوین ۸۸ دهنه، بویین‌زهرا ۵۴ دهنه، تاکستان ۴۲ مورد، آبیک ۲۶ و البرز ۱۳ دهنه قنات موجود است.
ملکی در خصوص احیاء قنات‌های استان هم گفت: سازمان جهاد کشاورزی در این زمینه اعتبارات خاصی دارد که می‌تواند برای احیاء، لایروبی و نوسازی آن‌ها استفاده کند اما کشاورزان و بهره‌برداران نیز نقش مهمی در نگهداری از این منابع ارزشمند آبی دارند.
قناتی که با بارش‌های اخیر سیراب شد
با بارش‌های چشمگیر رحمت الهی در روزهای نخستین سال ۹۵ قنات باستانی رادکان بعد از سال‌ها احیاء شد و شادمانی را برای اهالی روستا و گردشگران به ارمغان آورد.
قنات‌های باستانی روستای رادکان جزو عجایب دنیاست که برای ساختن تونل‌های انتقال آب و میل‌ها از هزاران تن خشت‌های آجری بزرگ به‌صورت تکنولوژی هیدروفرش با سازه دو لایه و با سقف ضربدری استفاده شده است.
احیاء قنات‌ها در کنار حفظ میراث معماری گذشتگان کلاس درسی برای دانش‌آموختگان امروز و نیز فضای جذابی برای گردشگران است تا با مدیریت، دیدگاه و توان مدیریت منابع آب گذشتگان آشنا شوند.
احیاء قنات‌ها می‌تواند به ایجاد اشتغال و نیز رونق گردشگری و صنایع‌دستی مناطق روستایی نیز کمک کرده و گامی در مسیر هنرهای دستی مردمان سخت‌کوش و خوش‌فکر این سرزمین کهن باشد.
قنات‌ها دانش نیاکان برای مدیریت آب و ثروتی بی‌پایان برای گردشگری و کشاورزی ایران است و این نظام هوشمند باید به جوانان و مردم معرفی شود.
امید است با همکاری سازمان برنامه‌وبودجه، شرکت آب منطقه‌ای، سازمان جهاد کشاورزی، میراث فرهنگی و کشاورزان و منابع طبیعی برای احیا قنوات استان اقدام مناسبی صورت گیرد.
منبع: مهر
