رسم و رسوم خراسان جنوبی هادر رمضان/از«شوخوانی» تا آیین«ملاقه زنی»

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها: از دیرباز در خراسان جنوبی ماه رمضان همراه با آداب و رسومی بوده است که ریشه در باورهای مذهبی و اعتقادات مردم این خطه از ایران دارد. مرور این سنت‌ها هم برای نسل نو جذاب است و هم آنان را بیشتر با ریشه‌های کهن سرزمین مادری آشنا می‌کند.

هر چند شاید زندگی شهر نشینی ما را از این سنت‌ها کمی دور کرده است اما هنوز در بسیاری از شهرستان‌های خراسان جنوبی این آداب و رسوم پا برجا است.

مناجات و شب‌خوانی (شوخانی)

یکی از آئین‌های کهن مردم خراسان جنوبی مناجات و شب‌خوانی یا شوخانی بوده که از نخستین شب ماه رمضان شروع می‌شود و درگذشته نه‌چندان دور مراسمی با عنوان شوخانی و رمضوخوانی در روستاها و شهرهای خراسان جنوبی باشکوه برگزار می‌شد که امروز مانند بسیاری از سنت‌ها کمرنگ شده است.

شوخانی (شب‌خوانی) نوعی مناجات باخدا بوده است و در قدیم هنگام سحر مردم روستا با صدای خروس خانه بیدار می‌شدند و چون پاس دوم را خروس می‌خوانده می‌فهمیدند که وقت سحر خوانی و شوخانی یا همان مناجات سحر ماه رمضان است.

برخی ریش‌سفیدان و بزرگان پس از نیمه‌شب سه نوبت بر بالای بام خانه رفته و با صدای بلند به خواندن ادعیه و نیایش می‌پردازند، مردم نیز با شنیدن شوخانی از خواب بیدار شده و تدارک سحری را می‌بینند.

این مراسم سنتی ماه رمضان هنوز در برخی روستاهای خراسان جنوبی رواج دارد.

رمضان‌خوانی

یکی از مراسم معروف ماه رمضان در خراسان جنوبی رمضان‌خوانی است که «رمضوخوانی» هم گفته می‌شود و از قدیم در شب‌های ماه رمضان پس از نماز و افطار عده‌ای از پسران نوجوان در دسته‌های چند نفری به در خانه‌های مردم به‌ویژه توانگران رفته و به امید گرفتن انعام (مواد غذایی یا وجه نقد) اشعاری خاص می‌خواندند که در اصطلاح محلی به آن رمضانی (رمضونی) می‌گویند. این برنامه با سه هدف عمده؛ خبررسانی ماه مبارک رمضان، حرکت فرهنگی برای ایجاد شورونشاط در مردم و نیز جمع‌آوری نذورات مردمی و مصرف کردن آن در امور خیر برگزار می‌شود.

این مراسم رمضوخونی به‌ویژه در شهرها و روستاهای بیرجند، قائن، نهبندان و سربیشه برگزار می‌شود.

نوجوانان جلوی در هر خانه که می‌رسیدند برای اینکه مطمئن شوند کسی در خانه هست یا نه یک نفر از بچه‌ها که او را با عنوان استاد برگزیده‌اند با صدای بلند می‌گفت: رَمِزُاْنی مارْ وَاْ مِدِیْ یا وَرْ خُانِمْدِ «رمضانی ما را می‌دهید یا بخوانیمش».

اگر در خانه کسی بود و چیزی به آن‌ها می‌داد به در خانه دیگر می‌رفتند وگرنه اگر احساس می‌کردند کسی در خانه هست و جوابی نمی‌دهند خواندن رمضانی را آغاز می‌کردند. ابتدا استاد یک مقدمه و دعایی می‌خواند و شاگردان بعد از هر جمله او می‌گفتند آمین و یادی از حضرت محمد (ص)، حضرت علی (ع) و ائمه اطهار می‌کردند.

پسران نوجوان با خواندن اشعاری معروف به «الله رمضونی» از صاحب‌خانه طلب انعام می‌کنند که برخی از اشعار به این شرح است که «رمضو یارب، یارب رمضو، رمضو آمد خوش‌نام خدا، رمضو آمد، مهمانش کنید بز و بزغاله قربانش کنید، رمضو آمد خود سیصد سوار، چوبی وردشته که آی روزه بدار، رمضو آمد، مهمانش کنید بز و بزغاله رو قربانش کنید، بز و بزغاله که چیزی نمشو گاو و گوساله را قربانش کنید و…»

این گروه در پایان با خواندن اشعاری مبنی بر تشکر و آرزوی توفیق برای صاحب‌خانه برای خواندن رمضانی به خانه بعدی مراجعه می‌کنند.

آئین ملاقه زنی (کفچلزی)

یکی از مراسمی که از گذشته‌های دور شب بیست و هفتم ماه رمضان در خراسان جنوبی اجرا می‌شود. آئین ملاقه‌زنی (کفچلزی) است که توسط دختران و زنان اجرا می‌شود.

در این شب بانوان به‌صورت فردی یا ۲ نفری باهم و برداشتن یک سبد یا قلبیر که پارچه‌ای درون آن انداخته و در داخل قلبیر قرآن، آینه، شانه و یک سرمه‌دان گذاشته‌اند و یک کفچلز (کفگیر) یا قاشق به دست دیگر گرفته به در خانه‌هایی که از پیش در نظر گرفته‌اند می‌روند درحالی‌که صورت خود را چنان در چادر پنهان می‌کنند که دیده و شناخته نمی‌شوند.

آنان به در هر خانه‌ای که می‌رسند با کفچلز چند بار با فواصل کوتاه به در خانه می‌کوبند و به این وسیله حضور خود را اعلام می‌کنند. بانوی خانه به دم درآمده سبد آن‌ها را گرفته ابتدا برای تیمن شانه را برمی‌دارد و به موهای خود می‌کشد بعد سرمه‌دان را به دست گرفته و چشم‌هایش را با سرمه سیاه می‌کند آنگاه آینه را برداشته و چهره خود را در آینه نگاه می‌کند و مبلغی پول داخل سبد می‌گذارد و به صاحبش می‌دهد.

سال‌هاست که این آئین در برخی مناطق روستایی اجرا می‌شود و علاوه بر پول اقلامی نظیر آرد، خرما و سایر نیز می‌گذارند. زن کفچلز با مبلغ جمع‌آوری‌شده، پارچه‌ای گرفته و ظهر روز بیست و هفتم در محل مسجد یا منزل مسکونی خودش در فاصله زمانی بین نماز ظهر و عصر پارچه را برش می‌دهد و همان روز می‌دوزد و می‌پوشد و بر این باورند که تمامی سال را به شادی خواهند گذراند.

آئین ملاقه‌زنی (کفچلزی) نیز با شماره ۸۱۶ در فهرست آثار معنوی کشور (ناملموس) به ثبت رسیده است.

نیمه رمضونی

با فرارسیدن شب پانزدهم ماه مبارک رمضان در بعضی از روستاهای استان جوانان و نوجوانان و حتی میان‌سالان به درب خانه اهالی روستا رفته و مراسم نیمه رمضان را اجرا می‌کنند.

به این صورت که شعر زیبایی را دسته‌جمعی می‌خوانند و صاحب‌خانه هم من‌باب تبریک مقداری قند و نبات به آن‌ها هدیه می‌دهد وقتی کل روستا این برنامه را اجرا می‌کنند در آخر به مسجد رفته و قند و شیرینی‌های جمع‌آوری‌شده را بین هم توزیع می‌کنند و اما چند بیت از این شهر زیبای نیمه رمضونی

رمضو آمد یارب رمضو / رمضو آمد و خوش‌نام خدا /

همو خوش‌نام خدا بر دور خونه / قنبورک میزد سلیمو دیوونه

این شعر نیمه رمضونی آنقدر طولانی هست به همین‌قدر اکتفا می‌کنیم

در این شب زیبا مردم با افطاری ویژه‌تر مراسم جشن میلاد امام حسن مجتبی علیه‌السلام را در مساجد برگزار می‌کنند

تلاوت قرآن

ازجمله آداب و رسوم مردم خراسان جنوبی در ماه مبارک رمضان، برگزاری جلسات قرآن‌خوانی است که به این جلسات «دوره قرآن» می‌گویند.

این جلسات معمولاً به دو شیوه خانگی و یا عمومی برگزار می‌شود. در شیوه خانگی معمولاً محفل خانوادگی است و اعضای فامیل گرد هم می‌آیند و به تلاوت قرآن می‌پردازند و در نوع عمومی، مردم از اقشار و گروه‌های مختلف، زن و مرد و پیر و جوان در اماکن مذهبی همچون مساجد، امامزادگان و … گرد هم آمده و به جز خوانی روزانه قرآن کریم می‌پردازند. در مساجد کرسی تلاوت و قرائت توسط قراء مشهور برگزار می‌گردد. استان خراسان جنوبی جلسات خانگی قرآن بسیار زیادی دارد و این ریشه در اعتقادات مذهبی مردم این دیار دارد.

بازی «رمضان ا… ا… رمضان»

یکی از بازی‌های مرسوم در میان کودکان و نوجوانان در ماه مبارک رمضان بازی «رمضان ا… ا… رمضان» است. این بازی در مناطقی همچون شاهرود، قم، کاشان، یزد، خراسان جنوبی، کرمان و سیستان و بلوچستان و بیشتر در روستاها انجام می‌شود و شیوه اجرای آن چنین است:

در این بازی چند نفر کودک و نوجوان دورهم جمع می‌شوند و گروهی را تشکیل می‌دهند. این گروه، یک نفر سرگروه دارد که برای اولین بار است که روزه بر او واجب شده و روزه می‌گیرد.

در ابتدا گروه همه باهم می‌خوانند: «رمضان ا… ا… رمضان» و به سرگروه در خصوص فرارسیدن ماه مبارک رمضان اخطار می‌دهند. سرگروه جدا ایستاده و می‌گوید: «رمضان آمد با سیصد سوار، چوبکی برداشت گفت روزه بدار».

دوباره گروه همه باهم می‌خوانند: «رمضان ا… ا… رمضان». سرگروه جواب می‌دهد: «اگر روزه بدارم لاغر می‌شوم، اگر روزه ندارم کافر می‌شوم».

بازی از ابتدای کوچه آغاز می‌شود و به انتهای کوچه ختم می‌شود.

طبل‌نوازی سنت ۱۰۰ ساله مردم طبس در ماه میهمانی خدا

در ماه مبارک رمضان مراسم طبل زنی در دو نوبت سحر و افطار در طبس اجرا می‌شود و هر بار اجرا، به مدت ۱۰ دقیقه تا یک ربع و هر نوبت شامل سه بار به فاصله یک ساعت از مرتبه قبل نواخته می‌شود. سنت حسنه‌ای که بیش از ۱۰۰ سال است در ایام ماه مبارک رمضان در شهرستان طبس رواج دارد.

در ماه مبارک رمضان مراسم طبل زنی در دو نوبت سحر و افطار در شهرستان طبس اجرا می‌شود و هر بار اجرا، به مدت ۱۰ دقیقه تا یک ربع و هر نوبت شامل سه بار به فاصله یک ساعت از مرتبه قبل نواخته می‌شود.

این موسیقی با ضربات هماهنگ زمان باقیمانده به اذان را اعلام می‌کند و در پایان یک بخش کوتاه با ریتم به‌هم‌ریخته اجرا می‌شد که مردم با شنیدن آن متوجه نزدیکی به زمان اذان می‌شدند.

پس از اجرای این موسیقی، توپ خاصی به نام زنبورک (شمخال) به صدا درمی‌آمد و به برگزارکنندگان این عمل زنبورک زن و نقاره‌زن می‌گفتند.

صدای این طبل‌ها با ترتیبی موزون و دل‌نشین خاطره نقاره‌زنی بارگاه امام هشتم (ع) را در یادها زنده می‌کند، طبل‌نوازان طبق وقف نامه مقرری دریافت می‌کنند و وقف نامه آن نیز در اداره اوقاف شهرستان طبس موجود است.

آئین و مراسم طبل زنی در شهرستان طبس به شماره ۱۸۹ در هفدهم بهمن‌ماه ۸۹ در فهرست آثار میراث معنوی کشور (ناملموس) به ثبت رسیده است.

سر قرآنی

این مراسم در روز آخر ماه مبارک رمضان انجام می‌شود به این صورت که بعد از ختم قرآن خانم‌ها کیک شیرینی و کماچ هایی رو که پخت کردن به همراه بادام عناب و تنقلات دیگر بر روی سفره‌ای که پهن‌شده قرار می‌دهند و من‌باب تبریک از همدیگر پذیرایی می‌کنند.

مراسم وداع با ماه رمضان

مردم روز آخر ماه رمضان در دوره‌های خانگی قرائت قرآن با دادن شیرینی، نقل و شکلات مراسم ختم قرآن برگزار می‌کنند و برای نماز عید سعید آماده می‌شوند بطوری که در آخرین روز ماه رمضان سرپرست خانواده‌ها با محاسبه میزان فطریه آن را از خرجی سالانه یا روزانه جدا کرده و در محل خاصی قرار داده تا در اولین فرصت به افراد فقیر و مستمند تحویل دهد.

برخی از مردم منطقه بر این باورند که باید افطاری آخرین شب ماه رمضان را در خانه خود افطار کنند تا فطریه بر گردن فرد دیگری نیفتد از این رو در این شب کمتر به میهمانی می‌روند.