خلبانی که صدام را عاصی کرده بود!/ ماجرای عکس‌های محرمانه جنگ

پویان افشین‌نژاد کارگردان مستند «یک روز گرم تابستان … مهرآباد» که همزمان با هفته دفاع مقدس روی آنتن تلویزیون خواهد رفت، در گفتگو با خبرنگار مهر، درباره این اثر توضیح داد: این مستند روایتی از سابقه تاریخی پایگاه هوایی مهرآباد است. این پایگاه که امروز نامش پایگاه یکم شکاری-ترابری شهید لشگری است، یکی از مهمترین و قدیمی‌ترین پایگاه‌های نیروی هوایی محسوب می‌شود. این پایگاه در پایتخت قرار دارد و یکی از وظایفش دفاع از حریم هوایی تهران است. از طرف دیگر تعمیرات سنگین بسیاری از هواپیماها در همین پایگاه مهرآباد انجام می‌شود.

وی ادامه داد: این پایگاه تاریخچه مفصلی دارد و در ایام جنگ، مبدأ پروازهای مهم به سمت اهداف ویژه‌ای در عراق بوده است. مضاف بر اینکه گردان شناسایی نیروی هوایی در آن مقطع در پایگاه مهرآباد مستقر بوده است. شهید فریدون ذوالفقاری به‌عنوان یکی از معروف‌ترین چهره‌های نیروی هوایی، در سال ۶۵ از همین پایگاه پرواز کرد و به شهادت رسید.

این مستندساز افزود: ما کارهای بسیاری درباره نیروی هوایی ساخته بودیم اما درباره این پایگاه که به‌نوعی پایگاه مادر بوده و در دل آن اتفاقات بسیار زیادی رقم خورده است، کاری صورت نگرفته بود. ۲ سال پیش بود که ایده ساخت این مستند به ذهن من رسید. این پایگاه همچنان هم در حوادث مهم مانند کرونا، یکی از مراکز ثقل هوایی ما محسوب می‌شود.

پایگاهی که مأموریت‌هایش پررنگ‌تر می‌شود

افشین‌نژاد با اشاره به بخشی از مشاهدات خود از فعالیت‌های پایگاه هوایی مهرآباد در مقاطع بحرانی، گفت: خیلی از عوامل دست به دست هم داد تا پایگاه مهرآباد را به‌عنوان سوژه ساخت یک مستند انتخاب کنیم. از وجود شهدای شاخص گرفته تا تاریخچه بکر و ماندگار این پایگاه. هر چه هم از عمر این پایگاه می‌گذرد، گویی نقش‌ها و مأموریت‌هایش پررنگ‌تر می‌شود. به همین دلایل باید کاری درباره این پایگاه می‌ساختیم.

این مستندساز درباره جزییات روایت مستند «یک روز گرم تابستان … مهرآباد» توضیح داد: ما در این مستند ابتدا به تاریخچه مهرآباد پرداخته‌ایم که بخشی از جنگ و آموزش خلبانان را شامل می‌شود. در بخشی از مستند به خدمات این پایگاه پرداخته‌ایم. نقش آن در به‌روزرسانی هواپیماهای نیروی هوایی را مورد اشاره قرار داده‌ایم. پایگاه هوایی مهرآباد، تعداد قابل توجهی از منازل سازمانی را در خود جای داده است و جمعیت زیادی در آن زندگی می‌کنند. همه این افراد هم خاطراتی از این پایگاه دارند و به این روایت‌ها هم پرداخته‌ایم. تلاش کردیم به اندازه زمانی که در اختیار داشتیم به ویژگی‌های مهم این پایگاه بپردازیم. این پایگاه، گویی یک نیروی هوایی کوچک، در دل نیروی هوایی اصلی است.

تمام افتخارات ما در سال‌های جنگ، مرهون اطلاعاتی است که در قالب همین عکسبرداری‌ها در گردان شناسایی نیروی هوایی به دست آمده است. این گردان مرکز جمعی از دلاورترین و باهوش‌ترین خلبانان ایرانی بوده است. فریدون ذوالفقاری هم در این جمع، یکی از چهره‌های شاخص بوده است

افشین‌نژاد درباره پرداختن به شهید ذوالفقاری در این مستند هم گفت: نیروی هوایی در سازمان رزم خود، گردانی به نام گردان شناسایی دارد. وظیفه این گردان در زمان صلح و جنگ متفاوت است. اصولاً شناسایی و عکسبرداری از اهداف و موقعیت‌های خاص را می‌توان مأموریت اصلی این گردان دانست. در زمان جنگ، هر هدفی را می‌خواستیم بمباران کنیم و یا در هر نقطه‌ای که نیروی زمینی قصد انجام عملیاتی را داشت، نیاز به عکسبرداری هوایی داشتیم. گردان شناسایی قبل از همه باید اقدام می‌کرد. این وظیفه مهم و خطرناکی برای این گردان محسوب می‌شد.

وی ادامه داد: هواپیماهای شناسایی به دلیل حداکثر ایمنی، قابلیت درگیری رودررو با هواپیماهای دشمن را ندارند. هم به این دلیل که این هواپیماها باید چابک باشند و هم به این دلیل که نباید وارد میدان درگیری شوند. هواپیمای شناسایی برخلاف هواپیمایی که بمباران انجمن می‌دهد، به محض گرفتن عکس، مأموریتش تمام نمی‌شود و نکته مهم این است که سالم به آشیانه بازگردد. هواپیمای بمب‌افکن اگر بعد از انجام عملیاتش مورد اصابت موشک هم قرار بگیرد، بازهم عملیاتش را انجام داده است. خلبان شناسایی اما بعد از عکاسی، تازه مأموریتش آغاز می‌شود.

این مستندساز تأکید کرد: تمام افتخارات ما در سال‌های جنگ، مرهون اطلاعاتی است که در قالب همین عکسبرداری‌ها در گردان شناسایی نیروی هوایی به دست آمده است. این گردان مرکز جمعی از دلاورترین و باهوش‌ترین خلبانان ایرانی بوده است. فریدون ذوالفقاری هم در این جمع، یکی از چهره‌های شاخص بوده است. فریدون ذوالفقاری عاشق پرواز بود و پدرش از امرای ارتش در زمان شاه بوده است. او در مدرسه فرانسوی‌ها در تهران تحصیل کرده و زمانی که دیپلم می‌گیرد، قصد ورود به خلبانی می‌کند که با مخالفت پدرش مواجه می‌شود. او به اتریش می‌رود و مهندسی متالوژی می‌خواند. یک سال قبل از اتمام تحصیلش، به ایران می‌آید و در یک مهمانی خانوادگی می‌خواهد فرد دیگری پدرش را راضی کند تا وارد عرصه پرواز شود و این اتفاق می‌افتد. همین فرد بعدها می‌شود شهید ذوالفقاری. اگر در تاریخ نیروی هوایی سرچ کنید، بیشتر عکس‌هایی که از مراکز مهم و حیاتی عراق در جنگ داشتیم، توسط فریدون ذوالفقاری ثبت شده است.

وی افزود: فریدون ذوالفقاری کسی بود که سیستم اطلاعاتی عراق و شخص صدام، او را به اسم می‌شناختند چرا که آن‌ها را عاصی کرده بود. حتی طرح ترور او را طراحی کرده بودند. او به‌شدت وطن‌پرست بود. وقتی در منطقه فاو به شهادت رسید، پست نظامی بسیار بالایی داشت و منطق نظامی‌گری او را از پرواز منع می‌کرد اما در اوج جنگ، نیروی‌های رزمنده ما نیاز به عکس‌های دقیق از این مناطق داشتند و پروازهایی چند باره برای عکس برداری توسط دیگر خلبانان انجام شده بود که نتیجه در بر نداشت. فریدون ذوالفقاری باوجود همه مخالفت‌ها این پرواز را انجام می‌دهد، و در نهایت با یورش چندین هواپیما و کار سنگین راداری و پروازی عراق موفق به سرنگونی هواپیما او و شهید نوروزی کابین عقب وی شد. ماجرای یافتن پیکر و بازگشتش به وطن هم می‌تواند در قالب یک سریال روایت شود.

باید به علم و عشق مخاطب مستند احترام بگذاریم

این مستندساز درباره قالب روایت مستند «یک روز گرم تابستان… مهرآباد» گفت: این مستند، ساختار گفتگومحور دارد و در لابه‌لای آن هم از تصاویر آرشیوی استفاده کرده‌ایم. تصاویری در این مستند وجود دارد که تاکنون دیده نشده است. ارزش تصاویر آرشیوی به کیفیت داشتن و مرتبط بودن است. در میان مخاطبان مستندهای آرشیوی مرتبط با دفاع مقدس، آنقدر مخاطب متخصص وجود دارد که شناخت بسیار بالایی هم از جنگ دارند. یک مستندساز باید به علم و عشق این گروه از مخاطبان احترام بگذارد و هر چیزی را به‌نام آرشیو نباید مورد استفاده قرار دهد. کیفیت برخی از این تصاویر آرشیوی را با صرف هزینه و وقت بالا بردیم تا قابلیت پخش داشته باشد.

وی با اشاره به ملاحظات ساختاری در شکل‌گیری روایت مستند «یک روز گرم تابستان… مهرآباد» افزود: مستند روایی، خط سیر مشخصی دارد که این خط سیر باید در تمام روایت، رعایت شود. ساختن مستندهایی با تم نظامی، سختی‌های خاص خود را دارد و همه جای دنیا هم همین است. نیروی هوایی ارتش، برای تاریخ خود ارزش قائل است و سعی می‌کند به‌گونه‌ای در این حوزه کار کند و همیشه در بخش فرهنگی این دغدغه را داشته که این مهم بسیار پر اهمیت است، در ساخت این مستند بی شک حمایت و همراهی نیروی هوایی ارتش و عزیزان پایگاه یکم شهید لشگری مهرآباد بسیار حائز اهمیت بود.