نبرد تالاب‌ها با بحران کم‌آبی؛ ریزگردها قد علم می‌کنند
خبرگزاری مهر– گروه استان‌ها: تالاب‌ها اکوسیستم‌های بی‌نظیری هستند که ازلحاظ ویژگی‌های بوم‌شناختی منحصربه‌فرد بوده و به‌خوبی از سایر بوم‌سازگان قابل‌تفکیک هستند.
تولید و ذخیره‌سازی آب، حفظ و توسعه تنوع زیستی گیاهی و جانوری، مهار سیل و فرسایش، پالایش آب، تثبیت آب‌وهوای منطقه به‌ویژه تعدیل درجه حرارت، تأمین غذا و تولید فرآورده‌های شیلاتی و پرندگان از قابلیت‌های اکولوژیک و اقتصادی تالاب‌ها به‌حساب می‌آیند.
بر اساس بررسی‌ها، ارزش اکولوژیک تالاب‌ها ۱۸ برابر جنگل‌ها و ۲۰۰ برابر زمین‌های زراعی است چراکه بر کناره یک تالاب می‌توان لطافت آب، استواری خاک و سرزندگی گیاه را یکجا دید.
با تمام این تفاسیر در سالهای اخیر، شناخت بشر نسبت به ارزش‌های متعدد تالاب‌ها افزایش‌یافته است که این امر خود باعث وارد آمدن خسارات پرهزینه‌ای بر عملکرد بیولوژیکی و هیدرولوژیکی تالاب‌ها شده است.
استمرار وضعیت کنونی تالاب‌های کشور و از میان رفتن این عرصه‌های طبیعی نتیجه‌ای جز تولد کانون‌های جدید ریز گردها نداردکارشناسان محیط‌زیست در این زمینه می‌گویند که خشک شدن هر تالاب به مرگ اقتصادی منطقه ختم خواهد شد به‌طوری‌که استمرار وضعیت کنونی تالاب‌های کشور و از میان رفتن این عرصه‌های طبیعی نتیجه‌ای جز تولد کانون‌های جدید ریز گردها ندارد.
فعالان محیط‌زیست در این زمینه نیز شاهد مثال می‌آورند و یادآور می‌شوند: کافی است تا نگاهی به کشور همسایه خود بیندازیم خواهیم دید که تعداد کانون‌های گردوغبار در کشور عراق از ۶ عدد در سال ۶۸ به ۲۰۲ عدد در سال ۸۷ رسیده است. این امر نتیجه از بین رفتن تالاب‌ها و رودخانه‌های این کشور به دلایلی همچون توسعه اراضی کشاورزی و… است.
با این تفاسیر به نظر می‌رسد تولد چشمه‌های تولیدکننده گردوغبار در کشوری همچون عراق نشان‌دهنده این موضوع است که اگر به وزن ملاحظات زیست‌محیطی توجه نکنیم با مشکلات بسیار پیچیده‌ای روبرو خواهیم شد که کنترل آنها بسیار سخت و زمان‌بر خواهد بود.
مشکلات تالاب‌ها از غرب تا شرق ایران
مشکل تالاب‌ها محدود به یک استان کشور نیست، از تالاب‌های لرستان و همدان در غرب ایران گرفته تا تالاب‌های اصفهان و فارس، تالاب‌های شمال کشور و هورالعظیم در جنوب هرکدام مشکلات مشابهی دارند که استمرار بی‌توجهی به این معضل موجب خسارات زیادی شده است.
در استان فارس با فرارسیدن فصل گرما و ادامه آن وضعیت تالاب‌ها و دریاچه‌های استان نیز دستخوش تغییرات جدی شد به‌گونه‌ای که دریاچه مهارلو نیز که تا حدودی آب داشت سطح آب عقب‌نشینی کرده است.
در استان گلستان سید مجتبی حسینی معاون محیط‌زیست طبیعی اداره کل حفاظت محیط‌زیست گلستان با اشاره به وجود پنج تالاب در استان ، گفته است که تالاب میانکاله و گمیشان با کم‌آبی روبه‌رو هستند.
تالاب گاوخونی در استان اصفهان هم وضع مشابهی دارد، به گفته فعالان محیط‌زیست ۱۲ سال است این تالاب قطره آبی از زاینده‌رود را بر تن خود حس نکرده است و اگر آبی در طول این مدت وارد تالاب گاوخونی شده است فقط شامل ذهاب و پساب بوده است و حق‌آبه این تالاب به فراموشی سپرده‌شده است.
تالاب‌های استان لرستان هم وضع مشابهی دارند به‌طوری‌که تغییر کاربری تالاب‌های گری بلمک و بیشه دالان موجب تغییرات زیست‌محیطی جدی در این پهنه‌های آبی شده است.
تالاب‌های همدان نیز که از زیستگاه‌های حساس و درعین‌حال حیات‌بخش هستند تحت تأثیر این صدمات قرارگرفته و به دنبال خشکسالی اواخر دهه هفتاد با چالش مواجه شدند به‌طوری‌که کاهش شدید حجم آب تالاب‌ها، خشک شدن بخش‌های وسیعی از آنها، افزایش میزان طوفان‌های شن، از دست رفتن بخش‌های عمده‌ای از زیستگاه‌های تالابی، مرگ‌ومیر آبزیان، کاهش تعداد پرندگان مهاجر و درنهایت کاهش کیفیت آب تنها بخشی از مشکلات این تالاب‌ها است.
وضعیت تالاب‌های همدان
در استان همدان سه تالاب طبیعی به نام‌های «چم شور»، «آق گل» و «پیرسلمان» و ۴ تالاب مصنوعی به نام‌های «اکباتان»، «شیرین سو»، «آبشینه» و «سد کلان» ملایر وجود دارد.
تالاب «آق‌گل» در جنوب شرقی روستای اسلام‌آباد از توابع شهرستان ملایر و روستای توتل در کنار کوه کت در مرز استان‌های همدان و مرکزی با وسعتی افزون بر ۸۳۰ هکتار، یکی از تالاب‌های مهم غرب کشور و بزرگ‌ترین تالاب طبیعی استان همدان است.
این تالاب که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و به‌عنوان منطقه شکارممنوع شناخته‌شده است، فصلی بوده و از محل رودخانه قره‌چای از زیر حوزه کمیجان و از طریق بارندگی‌های زمستانه تغذیه می‌شود.
تالاب «آق‌گل» با توجه به بافت و ضخامت تشکیلات زمین‌شناسی آن، دارای قدمتی ۴۰ هزارساله بوده و زیستگاه ۳۱ گونه پرنده آبزی و کنار آبزی ازجمله فلامینگو، قو، غاز خاکستری، تنجه، اردک مرمری، اردک سرسبز، مرغ سقا، لک‌لک و حواصیل است.
تالاب «پیرسلمان»
این تالاب در ۱۵ کیلومتری غرب شهر اسدآباد قرارگرفته و ۱۲ کیلومتر مسیر آن آسفالته است و در جوار تالاب امامزاده پیر سلمان قرار دارد و تعدادی چشمه آب‌معدنی شیرین و جوشان تالابی به وسعت ۱.۵ هکتار ایجاد کرده‌اند.
تالاب «پیرسلمان» که نام خود را از امامزاده سلمان گرفته است کاربرد تفریحی، زیارتی، کشاورزی و دامداری دارد و گاهی به‌صورت تفننی در آن ماهیگیری نیز می‌کنند.
ازجمله ویژگی‌های این تالاب زندگی تابستانی پرندگان مهاجر در اطراف آن است و ازجمله پرندگانی که در آنجا جوجه آوری می‌کنند «کشیم کوچک» و «چنگیز نوک سرخ» است.
در این تالاب ماهی سیاه، کولی ماهی و مار آبی وجود دارد و آب تالاب دائمی و سطح آن کاملاً پوشیده از نی است و تالاب برای استفاده زائرین و گردشگران در بهار و تابستان قابل‌استفاده است.
تالاب «چم‌شور»
تالاب «چم شور» در ۲۵ کیلومتری شرق اسدآباد در استان همدان واقع است و از آب آن در کشاورزی استفاده می‌شود و زمین‌های کشاورزی پایین‌دست کمابیش از آب تالاب استفاده می‌کنند و همین امر در خشک شدن آن مؤثر است.
زمین‌های اطراف تالاب به‌صورت مرتع بوده و محل چرای دام روستاییان است و علاوه بر آن کشاورزی دیم نیز در اطراف تالاب رواج دارد.
این تالاب زیستگاه پرندگان متفاوتی است و عمده‌ترین تهدید تالاب خشک شدن آن در تابستان است که موجب از بین رفتن آبزیان و کوچ سایر جانوران از منطقه می‌شود.
تالاب‌های همدان با بحران کم‌آبی دست‌وپنجه نرم می‌کنند
در همین خصوص نماینده شبکه تشکل‌های محیط‌زیست همدان در گفتگو با خبرنگار مهر بابیان اینکه در همدان سه تالاب طبیعی به نام‌های «چم شور»، «آق گل» و «پیرسلمان» وجود دارد، گفت: هر سه تالاب با بحران کم‌آبی دست‌وپنجه نرم می‌کنند.
بزرگ‌ترین چالش تالاب‌های همدان موضوع رعایت نکردن حق آبه این تالاب‌ها است محمد سوزنچی بابیان اینکه در فصل پاییز و زمستان با بارش باران و برف این تالاب‌ها جان می‌گیرند ولی با پایان فصل بهار از تالاب چند «نی» هم باقی نمی‌ماند، گفت: با توجه به بررسی‌های انجام‌شده توسط تشکل‌های محیط زیستی استان همدان و همچنین با توجه به نظرات کارشناسان حوزه تالاب در همدان، بزرگ‌ترین چالش تالاب‌های همدان موضوع رعایت نکردن حق آبه این تالاب‌ها است.
وی بابیان اینکه طی ۳۰ سال گذشته موضوع آب در هیچ نقطه‌ای از استان همدان چالشی ایجاد نکرده بود اما امروز موضوع آب بزرگ‌ترین بحران پیش روی این استان و بسیاری از استان‌های کشور تلقی می‌شود، ادامه داد: توجه نداشتن به موضوع حق آبه های سطحی و زیرسطحی، حفر چاه‌های عمیق به نیت کسب آب بلااستفاده در سفره‌های زیرزمینی، از بین بردن حق آبه رودخانه‌های استان با ایجاد بندها و سدهای خاکی و حتی تغییر مسیر آنها و نبود برنامه مدون و مشخص حفاظت از آب دلیل قرارگیری موضوع آب در صدر بحران‌های زیست‌محیطی و حیاتی استان همدان است.
سوزنچی بابیان اینکه ۴ تالاب مصنوعی اکباتان، شیرین سو، آبشینه و سد کلان ملایر در مناطق تحت مدیریت محیط‌زیست این استان قرار دارد که به‌جز سد آبشینه بقیه آب دارند، گفت: تالاب اکباتان با چالش خاصی مواجه نیست اما به نظر می‌رسد در استان دو تالاب شیرین سو و آق گل باید در فهرست مدیریت و برنامه‌ریزی دقیق مسئولان قرار گیرند.
وی با تأکید بر اینکه اهمیت تالاب شیرین سو در حوزه گردشگری بسیار مهم است، گفت: قرار گرفتن این تالاب در نزدیکی غار علی‌صدر و گنبد سلطانیه پتانسیل تبدیل‌شدن این تالاب و منطقه حوزه آن را به‌عنوان سایت پرنده‌نگری دوچندان می‌کند.
خشک شدن تالاب «آق گل» منبعی برای تولید ریز گردها است
اما در خصوص وضعیت فعلی تالاب «آق گل» در استان همدان، مدیر حفاظت محیط‌زیست ملایر بابیان اینکه خشک شدن تالاب آق گل منبعی برای تولید ریز گردها است، گفت: خشکسالی، سدسازی روی رودخانه قره‌چای در استان مرکزی، برداشت بی‌رویه آب از اطراف تالاب آق‌گل و کشت محصولات پرمصرف از عوامل خشکی تالاب است.
مجید شعبانلو خشکی و افزایش دمای هوا و نابودی زیست‌بوم گیاهی و جانوری منطقه را از دیگر مضرات خشک شدن تالاب آق‌گل دانست و اظهار داشت: با توجه به اینکه این تالاب یکی از دلایل آبگیری آب‌های زیرزمینی چاه‌ها و قنوات اطراف است با خشک شدن آن سطح آب‌های زیرزمینی منطقه نیز کاهش می‌یابد.
وی بابیان اینکه یکی از فواید تالاب «آق‌گل» این است که در برابر نیروهای طبیعی مانند باد و طوفان مثل یک بادشکن عمل می‌کند، گفت: با خشک شدن این تالاب تمامی محصولات کشاورزی وابسته به آن نیز از بین می‌رود.
شعبانلو افزود: انتهای سال قبل و ابتدای امسال به دلیل بارندگی‌های خوب و مناسب و همچنین ورودی آب از سمت رودخانه قره‌چای در استان مرکزی تالاب آق‌گل ۶۰ تا ۷۰ درصد آبگیری شد.
هم‌اکنون حجم آب تالاب «آق‌گل» به ۳۰ درصد کاهش‌یافته و طی دو ماه آینده کاملاً خشک می‌شود مدیر حفاظت محیط‌زیست ملایر عنوان کرد: از پایان فروردین امسال ورودی آب رودخانه قره‌چای از سمت استان مرکزی به سمت تالاب بسته شد و آب قره چای مورد مصرف کشاورزان این منطقه قرارگرفته و هم‌اکنون حجم آب تالاب به ۳۰ درصد کاهش‌یافته و طی دو ماه آینده کاملاً خشک می‌شود.
شعبانلو با اشاره به اینکه در ابتدای امسال پرندگان مهاجری چون حواصیل، کفچه نوک و فلامینگو در اطراف تالاب آق گل تجمع داشتند، گفت: در دو ماه اخیر با توجه به قطع بارندگی‌ها و کاهش سطح آب تالاب اجتماع پرندگان مهاجر کمتر شده و بیش از یک یا دو مورد از این پرنده‌ها در اطراف تالاب دیده نشد.
شعبانلو گفت: با توجه به پیگیری‌های انجام‌شده توسط نمایندگان شهرستان و رئیس اداره محیط‌زیست کشور در راستای پرداخت حق‌آبه تالاب آق‌گل از سوی استان مرکزی هنوز نتیجه‌ای به ما اعلام‌نشده و تالاب آق‌گل ملایر به‌زودی کاملاً خشک می‌شود.
رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست شهرستان اسدآباد نیز در خصوص تالاب «پیرسلمان» گفت: امسال تالاب پیرسلمان به‌عنوان تنها تالاب زنده و طبیعی استان همدان میزبان پرندگان مهاجر نبود.
روح‌الله زال‌پور افزود: با توجه به مطلوب شدن شرایط تالاب‌ها و آبگیر شدن بسیاری از تالاب‌های سطح کشور در سال جاری، بیشتر پرندگان تالاب‌های دیگری که از وسعت بیشتری برخوردار بوده‌اند انتخاب کرده و تنها یک یا ۲ گونه به این تالاب مهاجرت و مجدداً تالاب را ترک کرده‌اند.
هرساله بیش از ۱۰ گونه از پرندگان مهاجر مانند مرغابی سرسبز و پرستوی دریایی، حواصیل، چنگر نوک سرخ، بوتیمار به تالاب پیرسلمان اسدآباد مهاجرت می‌کردند زال‌پور عنوان کرد: هرساله بیش از ۱۰ گونه از پرندگان مهاجر مانند مرغابی سرسبز و پرستوی دریایی، حواصیل، چنگر نوک سرخ، بوتیمار به تالاب پیرسلمان اسدآباد مهاجرت می‌کردند.
وی عنوان کرد: درصورتی‌که برداشت بی‌رویه از تالاب پیرسلمان توسط کشاورزان و اهالی روستاهای اطراف این تالاب صورت نگیرد، امسال این تالاب در فصل تابستان دارای ماندگاری بوده و دچار خشکسالی نخواهد شد.
زال‌پور بابیان اینکه تالاب پیرسلمان جزء آثار ملی و طبیعی کشور به ثبت رسیده است، گفت: تنها تالاب زنده استان به مساحت ٣ هکتار از آب‌های زیرزمینی و چشمه‌ها تغذیه می‌کند.
اما در همین خصوص کارشناس محیط‌زیست همدان درباره تأثیرگذاری مثبت تالاب‌ها بر کاهش ریزگردها اظهار داشت: یکی از ریشه‌های اصلی تولید ریزگردها، بحرانی شدن وضعیت تالاب‌ها و خشک شدن آنها است.
مریم عامری با بیان اینکه در حال حاضر با توجه به بارندگی‌هایی که صورت گرفته و برخی راهکارها، وضعیت ما نسبت به گذشته بهتر شده است، گفت: پدیده ریزگردها عامل مهمی در هدر رفتن خاک، ایجاد خسارات اقتصادی و از همه مهم‌تر عامل تهدید سلامت و زندگی انسان‌ها به شمار می‌آید.
وی آلودگی منابع آبی، گسترش نواحی بیابانی، تأثیر منفی بر صنایع دارویی و غذایی و افزایش هزینه درمان خانوارها را از مهمترین پیامدهای ناخوشایند ریزگردها عنوان کرد.
استان همدان در شرایط ویژه کم‌آبی قرار دارد
وی با بیان اینکه استان همدان در شرایط ویژه کم‌آبی قرار دارد، اظهار داشت: اقداماتی نظیر آب مجازی، اصلاح الگوی کشت، اجرای سیستم‌های نوین آبیاری، در راستای عبور از بحران آب صورت گرفته است.
عامری با اشاره به اینکه نابودی تنوع زیستی و ریزگردها اصلی‌ترین چالش‌های محیط زیستی است، گفت: کنترل منابع آبی و حفظ تالاب ها از مهمترین راهکارهای مقابله با پدیده ریزگردهاست.
عدم مراقبت اهالی منطقه، حفر چاه بدون مجوز و بهره‌برداری بی‌رویه از منبع تغذیه تالاب‌ها و نیز ضعف در مدیریت تالاب‌ها آنها را به سوی نابودی و خشکسالی کشانده است
وی با تأکید بر اینکه علت خشک‌شدن تالاب‌ها فقط بحران آب و کمبود بارش در سالهای اخیر نبوده بلکه عدم مراقبت اهالی منطقه، حفر چاه بدون مجوز و بهره‌برداری بی‌رویه از منبع تغذیه تالاب‌ها و نیز ضعف در مدیریت تالاب‌ها آنها را به‌سوی نابودی و خشکسالی کشانده است، گفت: منشأ داخلی ریزگردها بیشتر به دلیل توجه نکردن به بحران آب و نیز خشک‌شدن تالاب‌های کشور است.
با این تفاسیر آنچه مسلم است اینکه اگر تالاب‌ها احیا و از مرگ آنها جلوگیری شود می‌توان با پدیده ریزگردها خداحافظی کرد اما در این راستا همت مسئولان و مردم عامل اصلی است.
توجه به نقش مردم در برنامه‌های مدیریتی و حفاظتی تالاب‌ها نیز از اهمیت خاصی برخوردار است و دولت باید با فراهم نمودن امکانات آموزشی، پژوهشی و تفریحی برای استفاده مردم، زمینه‌های لازم در جهت حفاظت از تالاب‌ها را فراهم کند.
در این راستا باید با آشنا کردن اقشار مختلف با تالاب‌ها، فرهنگ مشارکت در حفاظت از این پهنه‌ها ارتقا یابد.
منبع: مهر
