روایت تاریخ کتابخانه‌ها در اصفهان/ قدیمی‌ترین کتابخانه کجا بود؟
خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها – مریم سرلک: کتاب و کتابخوانی در اصفهان پیشینه‌ای غنی دارد به گونه‌ای که در دورانی در کتابخانه‌های این شهر تاریخی یک میلیون جلد کتاب وجود داشته و این در حالی است که به دلایلی همچون نگارش کتاب‌های آنلاین، کم توجهی شهروندان به کتابخوانی و سیاست‌گذاری‌های نامناسب رفته رفته وجود کتابخانه‌ها در این شهر فرهنگی و تاریخی رنگ می‌بازد.
آنچه این روزها در حوزه کتابخانه‌های اصفهان اتفاق افتاده تدوین نقشه جغرافیای تاریخی کتابخانه‌ها، کتابفروشی‌ها و صحافان اصفهان و رونمایی از این اثر است، این نقشه حاصل ۶ ماه تلاش پژوهشگران مطالعات اصفهان شناسی است که در ادامه با محمدرضا کشانی یکی از پژوهشگران این اثر به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
*ابتدا در خصوص این نقشه توضیحاتی ارائه دهید
اولین نقشه جغرافیای تاریخی کتابخانه‌ها و کتابفروشان اصفهان طی هزار سال گذشته شهر اصفهان با قابلیت مکان یابی بر روی نقشه جغرافیای اصفهان به همراه توضیحات هر کتابخانه شامل معرفی اجمالی، سال و دوره تاریخی، موقعیت جغرافیایی و گردشگری آن و … منتشر شده است که در تدوین این نقشه ۲ رویکرد گردشگری و تاریخی را در تدوین این اثر دنبال کردیم.
*رویکرد گردشگری و تاریخی در تدوین این نقشه با چه محورهایی پیش رفته است؟
رویکرد گردشگری اصفهان براساس ۶ محور تاریخی پیش رفته که شامل محور میدان نقش جهان و بازارهای اطراف، محور میدان جامع عتیق (میدان امام علی (ع) و بازارهای اطراف، محور جلفا و محور محلات تاریخی می‌شود.
*نقشه کتابخانه‌ها به چه دوره‌های تاریخی تقسیم می‌شود؟
طبق رویکرد تاریخی کتابخانه‌ها و کتابفروشی‌ها را براساس دوره‌های تاریخی تقسیم بندی کردیم که کتابخانه‌های اصفهان در دوره اسلامی، آل بویه و دیلیمان، کتابخانه‌ها، کتابفروشی‌ها و صحافان دوره صفوی، کتابخانه‌ها، کتابفروشی‌ها و صحافان دوره قاجار، کتابخانه‌ها، کتابفروشی‌ها و صحافان دوره معاصر و پهلوی و کتابخانه‌ها و کتابفروشان دوره انقلاب اسلامی را شامل می‌شود.
*نحوه استفاده از این نقشه توسط گردشگران به چه شکل است؟
بر اساس این نقشه گردشگر ابتدا میدان نقش جهان را پیدا می‌کند و بعد به آثار تاریخی و کتابخانه‌ها و کتابفروشی‌های قدیمی این محور هدایت می‌شود و در می‌یابد که چه تعداد کتابخانه در حوالی محور نقش جهان بوده است. اصفهان دارای تعداد بالای کتابفروشی و کتابخانه در گذشته بوده اما در این نقشه ۱۰۰ نقطه مهم کتابخانه‌ای و کتابفروشی را در مناطق جغرافیایی و محورهای گردشگری شناسایی و مکان‌یابی کردیم و به هر کدام یک کد اختصاص دادیم.
یکی از نکات مهم این است که برای تولید کتاب در گذشته، نزدیک به ۳۰ هنر استفاده می‌شده؛ مثل خطاطی، تذهیب، تشعیر، جلدسازی و ما کوشیدیم در این نقشه به صورت کوتاه به این هنرها اشاره کنیم.
*قدیمی‌ترین کتابخانه اصفهان کدام کتابخانه بوده و آیا اثری از آن به جا مانده است؟
طبق این نقشه قدیمی‌ترین کتابخانه اصفهان مربوط به کتابخانه کهندژ یا سارویه مربوط به قرن سوم سال ۳۵۰ هجری است که بین پل غدیر و پل شهرستان کنونی قرار دارد و طبق روایات از خدنگ و برگ درخت توز به دلیل ماندگاری بالا در تدوین و ثبت آثار استفاده می‌کردند اما متأسفانه آثاری از آن در دست نیست.
*کدام محور دارای بیشترین فراوانی کتاب بوده است؟
محور میدان نقش جهان، محور چهارباغ و محور میدان عتیق محورهای پرتردد حوزه فرهنگی و کتابخانه ای بودند به تعبیر دیگر بیشتر کتابخانه ها و کتابفروشی های قدیمی اصفهان در این محورها مستقر بودند.
*آیا کتابخانه از این دوران باقی مانده است اگر هست کجا و اکنون چه وضعیتی دارد؟
در راهنمای این نقشه و در پایین سمت چپ کتابخانه‌های موجود، کتابخانه‌های تخریب شده و کتابخانه‌های قابل بازدید با رنگ‌های مختلف نشان داده شده است و در پشت نقشه در حد یک پاراگراف اطلاعات بیشتری در خصوص کتابخانه‌های ثبت شده داده می‌شود.
کتابخانه مدرسه صدر بازار، کتابخانه صدر خواجو، کتابخانه علامه مجلسی و کتابخانه شیخ بهایی هنوز دایر هستند و آثار سوختگی کتابخانه مسجد جامع که در سال ۵۱۵ هجری در آتش سوخت نیز موجود است.
*بزرگترین کتابخانه اصفهان کدام بوده است و هم اکنون موجود است؟
بزرگترین کتابخانه مربوط به دوره صفوی در مدرسه چهارباغ است که توسط حوزه علمیه به یک کتابخانه اختصاصی ویژه روحانیان تبدیل شده است.
بیشتر کتابخانه‌های بزرگ در زمان سلجوقیان در مدارس نظامیه دایر بودند به عنوان نمونه مجموعه دارالبطیخ که مقبره خواجه نظام الملک طوسی در آن وجود دارد دارای یک کتابخانه بزرگ مدرسه نظامیه بوده است.
*دلیل این حجم از توجه به کتابخانه‌ها و کتابفروشی‌ها در اصفهان چه بوده و چرا در دوره معاصر وضع کاملاً فرق کرده است؟
در ادوار گذشته به دلیل ارزش و اهمیت بالای علم و دانش و توسعه فرهنگ و انتقال آن از طریق کتاب، کتابخانه‌ها جایگاه ویژه‌ای داشتند در محدوده بازارهای اصفهان حدود ۶۰۰ مدرسه علمیه با کتابخانه وجود داشته است که عدد قابل توجهی است. دوره سلجوقیان و آل بویه اوج فرهنگ و تمدن اصفهان بوده است طوری که در این دوره مدرسه ابن سینا در خیابان دردشت بزرگترین و قدیمی‌ترین دانشگاه پزشکی جهان بوده است.
اصفهان بیش از ۶۰۰ مدرسه علمیه داشته که هر کدام دارای کتابخانه بوده است. بعضی از کتابخانه‌های بزرگ جهان اسلام در گذشته تا یک و نیم میلیون جلد کتاب داشته‌اند. در حالی که در شهر اصفهان فعلی، کتابخانه‌ای با این میزان کتاب نداریم و این نشان افت قابل مشاهده در این زمینه هستیم.
*رونق علم و فرهنگ و گسترش کتابخانه‌ها در اصفهان در چه دوره تاریخی بوده است؟
دوره صفویه به دلیل علاقه فراوان شاه عباس به علم و هنر و وجود شیخ بهایی در کنار ایشان دوره پررونقی بود طوری که جنوب غربی میدان امام اصفهان توسط شاه عباس پاتوق کتابفروشان، نقاشان، صحافان و خوشنویسان می‌شود و هنرمندان و دانشمندان بزرگی همچون علیرضا عباسی از خوشنویسان بنام تبریز، میرعماد هنرمند خوشنویس و میرفندرسکی حکیم و دانشمند قزوینی در اصفهان ساکن می‌شوند.
*عمده موضوعات در کتابخانه‌های قدیمی اصفهان چه بوده است؟
کتابخانه‌ها در ادوار گذشته اهمیت ویژه‌ای داشتند بیشتر کتابخانه‌های قدیمی با رویکرد مذهبی و علوم پایه در مدارس علمیه دایر بودند و کتب آنها معمولاً طب نجوم ریاضی و کتب مذهبی بوده است؛ همچنین عموم مردم از این کتاب‌ها بهره می‌گرفتند زیرا در آن زمان معتقد بودند که فرد باید با باورهای اعتقادی و مذهبی و علمی تقویت شود تا در آینده انسان فرهیخته‌ای باشد به عنوان مثال کتابخانه کلیسا وانک دارای قدمت ۴۰۰ ساله است که هنوز هم وجود دارد.
*تهیه کنندگان این اثر را نام ببرید
تحقیق و پژوهش نقشه جغرافیای تاریخی کتابخانه‌ها، کتابفروشی‌ها و صحافان اصفهان توسط محمدرضا کشانی (کتابدار و پژوهشگر مطالعات اصفهان شناسی و اصفهان پژوهی) و علی رضا شورشینی (عضو هیأت علمی دانشگاه هنر اصفهان و پژوهشگر اصفهان پژوهی) انجام گرفته است و طراحی نقشه نیز بر عهده خانم‌ها جوشش و آرین بوده است.
منبع: مهر
