توسعه «هوش مصنوعی» ایران در زنجیره قدرت‌های غیرغربی
خبرگزاری مهر – گروه دانش و فناوری؛ مهتاب چابک: پیش‌تر ادعا می‌شد که در آینده‌ای نه چندان دور هوش مصنوعی قرار است میلیون‌ها شغل را از بین ببرد و میلیون‌ها شغل جدید ایجاد کند؛ حالا خبرها آرام آرام گواهِ این ادعاست به طوری که شرکت گوگل می‌گوید می‌خواهد کارکنان بخش فروش خود را برکنار و یا یک رستوران کاملاً رباتیک قرار است غذا را طبخ کند، حتی این فناوری این قابلیت را پیدا کرده که برای کودکان داستان بسازد! در یکسال اخیر هم راه اندازی چت جی پی تی که امکان مکالمه شبیه با یک انسان را به فرد می‌دهد، سر و صدای زیادی در دنیا به پا کرد.
روند دیجیتالی‌سازی و نقش‌آفرینی روزافزون این فناوری در زندگی بشر، دولت‌های سراسر دنیا را هوشیار کرده تا نسبت به فرصت‌ها و تهدیدات ناشی از این فناوری چاره اندیشی کنند. برخی کشورها قوانین و سندهای ویژه مرتبط با این تکنولوژی را تدوین و تنظیم کرده اند و بعضی دیگر از کشورها نیز به جهت اهمیت این فناوری صاحب وزارتخانه هوش مصنوعی شده اند. ایران نیز از سال‌ها قبل برای عقب نماندن از قافله پیشرفت جهانی در این حوزه، برنامه‌هایی را دستور کار قرار داده که البته به زعم کارشناسان کافی نبوده است. در حال حاضر اما برای تدوین اسناد مرتبط با این حوزه، همچنین دستیابی به جایگاه پیشتاز در میان کشورهای جهان و کاربست هوش مصنوعی برای پیشرفت اقتصادی کشور، مجلس و دولت ۲ تکلیف مهم را مشخص کردند.
یک تکلیف مربوط است به برنامه هفتم توسعه که براساس آن مرکز ملی فضای مجازی و و وزارت ارتباطات مکلف شده اند با همکاری سایر دستگاه‌ها ظرف ۶ ماه از زمان لازم الاجرا شدن قانون، برنامه ملی توسعه هوش مصنوعی را تهیه و به تصویب شورای عالی فضای مجازی برسانند. همچنین این برنامه همه دستگاه‌ها را مکلف کرده، برای استفاده حداکثری از هوش مصنوعی برنامه خود را تدوین و به تصویب هیأت وزیران برسانند. تکلیف دوم نیز راه اندازی «شورای ملی راهبری و مرکز ملی هوش مصنوعی» است که اخیراً رییس جمهور به معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان خود ابلاغ کرد.
معاونت علمی تیرماه ۱۴۰۲ با توجه به اهمیت این فناوری، اقدام به راه‌اندازی «ستاد توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی و رباتیک» کرد و ماموریت‌هایی مثل بازارسازی برای محصولات و دستاوردهای فناورانه اولویت دار، رصد و شناسایی ظرفیت‌ها و چالش‌های توسعه فناوری در داخل کشور و جایگاه آن در آینده در تعامل با بازیگران مختلف این حوزه، بهره‌گیری از نتایج مطالعات آینده‌نگری فناوری و مشارکت فعال در تدوین نقشه‌راه توسعه فناوری به این ستاد محول شد.
مهرماه امسال با حکم معاون علمی رییس جمهور بهروز مینایی، رییس سابق دانشکده کامپیوتر دانشگاه علم و صنعت به عنوان دبیر ستاد منصوب شد. خبرنگار مهر به منظور کسب اطلاع از تازه‌ترین جایگاه ایران در حوزه هوش مصنوعی، نقاط ضعف و قوت، اعلام برنامه‌ها و راهکارها برای پیشبرد این حوزه و همچنین وضعیت ارتباط بین المللی ایران با سایر کشورها به سراغ دبیر ستاد رفته و گفت و گویی تفصیلی با او داشته است که مشروح آن را در نوشتار زیر می‌توانید بخوانید:
*آقای دکتر مینایی؛ به عنوان سوال نخست، وضعیت هوش مصنوعی در ایران را در حوزه علمی، دانشی و زیرساختی چطور ارزیابی می‌کنید؟ مشکل اصلی ایران در حوزه هوش مصنوعی که از آن به عنوان یک تکنولوژی فراگیر و برهم زننده یاد می‌شود، چیست؟ جایگاه ایران در حوزه هوش مصنوعی در حال حاضر کجاست و چه برنامه‌ای برای ارتقای رتبه ایران دارید؟
ایران به لحاظ تولید دانش در حوزه هوش مصنوعی براساس رتبه‌بندی «اسکوپوس» و «وب‌آوساینس» جایگاه نسبتاً مناسبی دارد و در چند سال اخیر رتبه‌ای بین ۱۰ تا ۲۰ داشته است. البته جایگاه و رتبه هوش مصنوعی ایران به جای افزایش، کمی رو به کاهش است. برخی می‌گویند دلیل این کاهش مهاجرت نیروی انسانی فعال در این حوزه است اما ما معتقدیم این افزایش مهاجرت به مدل حکمرانی و وضعیت اقتصادی کشور بازمی گردد؛ لذا، من دلیل این کاهش آرام رتبه‌ی ایران را مدل غیر بهینه حکمرانی دولت ایران در دهه ۹۰ می‌دانم. البته امیدواریم با راهبری ستاد هوش مصنوعی و رباتیک معاونت علمی و همچنین با پیگیری حکم جدید رییس جمهور مبنی بر ایجاد مرکز ملی و شورای راهبری هوش مصنوعی، بحث متولی هوش مصنوعی و تقسیم مسؤولیت‌ها مشخص شود و یک روح واحد و هم‌آوایی در نظام تنظیم‌گری بین دستگاه‌های مختلف کشور در بکارگیری هوش مصنوعی در اداره جامعه حاکم شود.
نظام رده‌بندی Tortoise Media، Oxford Insights AI readiness و همچنین نظام رده‌بندی HAI (Human-centric AI) استنفورد نظام‌های دیگری هستند که رتبه کشورها در حوزه هوش مصنوعی مشخص می‌کنند. رتبه‌بندی استنفورد که از ۲۰۱۸ تأسیس شده خیلی کشورها را رده‌بندی نکرده و شاید کمتر از ۲۰ کشور را بیشتر رده بندی نکرده‌اند و از ایران اطلاعاتی در این نظام وجود ندارد. نظام Tortoise Media – که بر محور کاربست صنعتی و شرکتهای فعال در زمینه هوش مصنوعی کشورها را رده بندی می‌کند- هم اطلاعات کشور ما را ندارد. نظام Oxford insights AI readiness کشورها را براساس شاخص آمادگی دولت‌ها در به کارگیری هوش مصنوعی در اداره کشور رده‌بندی می‌کند، رتبه کشور ما را بین ۷۰ تا ۸۰ گزارش کرده است.
البته من خیلی باور ندارم که رتبه ایران در این نظام، رتبه درستی باشد به این دلیل که این جایگاه در اثر فقر دانش و دسترسی اطلاعاتی آنها نسبت به داده‌های کشور ایران حاصل شده است و در واقع معیارهای شاخص از ایران به آنها گزارش نشده و یا منبعث از گزارش‌های سطحی چنین رده‌بندی شده است. با توجه به اطلاعاتی که در دفتر همکاری‌های تحول و پیشرفت ریاست جمهوری انجام شده است، رتبه ایران ناظر به برآیند شاخص‌های «پژوهش و نوآوری» و «استعداد و سرمایه انسانی»، «زیرساخت فنی»، «محیط کسب‌وکار»، «سرمایه‌گذاری و بازار» و «حکمرانی» در حوزه هوش‌مصنوعی بین رتبه ۳۰ الی ۴۰ در عرصه بین‌الملل قرار دارد.
*این مرجع گزارش‌گیری کجاست و یا اصلاً مرجع مشخصی در این خصوص در کشور داریم که اطلاعات متقنی درباره هوش مصنوعی به نظام‌های رتبه‌بندی ارایه دهد؟
تا پیش از تأسیس ستاد توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی و رباتیک معاونت علمی در تیرماه ۱۴۰۲، اگرچه به‌طور ضمنی (و در عین حال رسمی) ستاد توسعه فناوری‌های اقتصاد دیجیتال و هوشمندسازی معاونت علمی متولّی مقوله هوش مصنوعی در کشور بود، اما مرجع رسمی مستقلی در این حوزه در دولت جمهوری اسلامی وجود نداشت.
به نظر می‌آید نظام‌های رتبه‌بندی جهانی نیز از این مساله کمال بهره‌جویی را داشته و اطلاعات مورد نیاز خود را به‌جای اینکه از مجرای استعلام رسمی از ستاد اقتصاد دیجیتال (که مرجع رسمی کشور ما در آن زمان در این مقوله بوده است) تأمین کنند، از مجرای اطلاعات مندرج در روزنامه‌ها، مصاحبه‌ها، گزارش‌هایی که برخی دانشگاه‌ها ارایه داده‌اند یا حتی احتمالاً نامه‌نگاری بدون‌پاسخ با مراکز غیرمرجع در کشور کسب کرده‌اند که باعث شده برخی از شاخص‌های ایران در نظام‌های رتبه‌بندی مذکور در بسیاری از مؤلفه‌ها خیلی کمتر از واقعیت باشد که برون‌داد آن را در رتبه‌ی اعلام‌شده به‌وضوح غیرواقعی و نادرست آنها مشاهده می‌کنیم.
امیدواریم بعد از شکل‌گیری عملیاتی مرکز ملی هوش مصنوعی به همت دکتر دهقانی فیروزآبادی، ان‌شاءالله طی هماهنگی که با مراکز عضو در شورای هماهنگی هوش مصنوعی کشور انجام خواهد شد، اطلاعات به‌صورت برخط در درگاه واحد دولت منتشر شود، اما تا پیش از تحقق آن مهم، به‌شکل رسمی اعلام می‌کنیم مادامی که نظام‌های رتبه‌بندی دنیا اطلاعات پایه‌ی خود را از مرکز ملی هوش مصنوعی دریافت نکنند، این رتبه‌بندی‌ها از نظر ما فاقد اعتبار کافی هستند.
ضمناً بنده معتقدم خاستگاه نظام‌های رتبه‌بندی فوق کشورهای غربی و شاخص‌هایی است که آنها به عنوان معیار و محک برای سنجش در نظر گرفته اند. به عقیده من لازم است یک نظام رده‌بندی جدید نیز بر اساس شاخص‌های مورد قبول و اجماع در کشورهای همسو در پیمان شانگهای یا بریکس راه‌اندازی شود تا رتبه‌بندی واقعبینانهتری عرضه شود.
*پیش‌بینی شما از اینکه ایران چه زمانی می‌تواند در لیست ۱۰ کشور برتر در حوزه هوش مصنوعی قرار بگیرد، چیست؟
در ابتدا در پاسخ به این سوال باید تاکید کنم که باید درگاه ملی واحد اطلاعات حوزه هوش مصنوعی شکل بگیرد و خدمات دولت الکترونیک در همه جای کشور بسط و گسترش پیدا کند و ارتباط دستگاه‌ها از طریق واحدی با تنظیم‌گری مرکز ملی هوش مصنوعی به‌شکل منسجم ایجاد شود و طی دو سال آینده شفاف‌سازی اطلاعات شکل خواهد گرفت و بسیاری از نقیصه‌ها مشخص خواهد شد.
بحث اشتراک‌گذاری داده‌ها یکی از اصول مهم حوزه هوش مصنوعی است و قانون دوام (داده‌ها و اطلاعات ملی) دقیقاً به همین موضوع اشاره دارد و این قانون، مسیر را برای توسعه دولت هوشمند و همچنین اشتراک داده‌های دولتی با یک چارچوب مشخص به بخش خصوصی فراهم می‌کند. قانون دوام در مجلس تصویب شده اما هنوز اجرایی نشده و در صورت اجرا همه دستگاه‌های اجرایی موظف می‌شوند، اطلاعات و داده‌ها را در اختیار مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌ها قرار بدهند.
ایران از جهت دانشی، ابداع و ابتکار در حوزه هوش مصنوعی چیزی کم ندارد و موضوع مهم دسترسی پژوهشگران به این داده‌ها و اطلاعات است و ان‌شاءالله با همکاری دولت و مجلس مسیر اجرایی شدن قانون دوام هموار شود. به نظر می‌رسد اگر عزم جدی سه قوه پشت این ماجرا باشد، باید بتوانیم همین دهه شمسی بین ۱۰ کشور برتر دنیا در حوزه هوش مصنوعی قرار بگیریم ایران از جهت دانشی، ابداع و ابتکار در حوزه هوش مصنوعی چیزی کم ندارد و موضوع مهم دسترسی پژوهشگران به این داده‌ها و اطلاعات است و ان‌شاءالله با همکاری دولت و مجلس مسیر اجرایی شدن قانون دوام هموار شود. به نظر می‌رسد اگر عزم جدی سه قوه پشت این ماجرا باشد، باید بتوانیم همین دهه شمسی بین ۱۰ کشور برتر دنیا در حوزه هوش مصنوعی قرار بگیریم؛ چرا که در غیر این صورت این فناوری در حال جهش پیشروان خود را برای همیشه برخواهد گزید.
اما توجه شما را به این نکته جلب می‌کنم که به نظر من ایران می‌تواند در معدودی از برش‌های افقی و عمودی حوزه هوش مصنوعی، مثل «هوش مصنوعی توضیح پذیر» جز پنج کشور برتر جهان نیز قرار بگیرد.
* براساس برنامه هفتم توسعه، وزارت ارتباطات و مرکز ملی فضای مجازی مکلف به تهیه سند هوش مصنوعی شده‌اند و بر این اساس به همه دستگاه‌ها تکلیف شده ظرف سال اول برنامه، برای استفاده حداکثری از هوش مصنوعی برنامه خود را تدوین و به تصویب هیأت وزیران برسانند؛ در عین حال معاونت علمی (ستاد هوش مصنوعی) در حال تدوین سندی در حوزه هوش مصنوعی است آیا با توجه به تکلیف برنامه هفتم تدوین این سند متوقف می‌شود؟ آیا تدوین این اسناد موازی کاری نیست یا برنامه برای اجماع و هم‌افزایی در این زمینه وجود دارد؟ از سوی دیگر با حکم جدید رییس جمهور آیا از وزارت ارتباطات و مرکز ملی فضای مجازی در این زمینه سلب مسئولیت می‌شود و معاونت علمی عهده دار تدوین سند می‌شود.
مطمئناً اینها هیچ تناقضی با هم ندارند. برنامه هفتم توسعه تاکید دارد که باید نسبت به حوزه هوش مصنوعی یک نگاشت نهادی صورت گیرد و تمام دستگاه‌ها باید برای خودشان یک سند اختصاصی هوش مصنوعی تنظیم کنند و کشور نیز یک برنامه جامع داشته باشد که طبیعتاً برنامه ملی هوش مصنوعی جمهوری اسلامی ایران، برای تأمین اهداف و راهبردها و اولویت‌های سند ملی هوش مصنوعی تدوین خواهد شد. این هم‌راستا بودن را دکتر تقی‌پور رییس فراکسیون تخصصی هوش مصنوعی مجلس شورای اسلامی نیز در رویدادی که چندی پیش در دانشگاه صنعتی شریف برگزار شده بود و نماینده اینجانب نیز در آن رویداد حضور داشت اعلام کرده‌اند. بنابراین، من همینجا ضمن تشکر از شما، از همه رسانه‌ها تقاضا می‌کنم، بر خلاف فضای همدلی موجود در بین نهادهای کشور، فضای دوگانگی را القا نکنند.
اسناد ملی دیگری که در مراکز مختلف نوشته شده است نیز با هم در تعارض نیستند. عملاً اسناد ملی حتی سند ملی که پیش از این توسط معاونت علمی تدوین شد، مادامی که به تصویب یک مرجع ملی مثل شوراهای عالی ذیل نظر مقام معظم رهبری یا مجلس شورای اسلامی نرسند، سیاست‌نامه‌های ملی هستند که به تسامح سند ملی خوانده می‌شوند. این تسامح را خود ما نیز در معاونت علمی انجام می‌دهیم و سندی که سال ۱۴۰۰ پیش‌نویس اولیه آن را منتشر کردیم و تاکنون نیز بازخوردهای مختلفی از مراکز کشوری، لشگری، حوزوی، و دانشگاهی دریافت کرده ایم، اگرچه یک سیاست‌نامه ملی بوده است، اما خود ما نیز همیشه آن را یک سند ملی هوش مصنوعی می دانسته ایم.
هنوز نه هیچ یک از شوراهای عالی ذیل نظر مقام معظم رهبری و نه مجلس هنوز هیچ سندی را در خصوص هوش مصنوعی تصویب نکرده اند و لذا در حال حاضر جمهوری اسلامی ایران سند ملی هوش مصنوعی مصوبی ندارد. این مساله به‌معنای تعلل جمهوری اسلامی نیست، بلکه صبر راهبردی جمهوری اسلامی برای تنظیم چندین سیاست‌نامه ملی و ارتباط بسیار گسترده‌ای که شورای عالی فضای مجازی با ارکان مختلف نظام داشته است، بیانگر این مهم است که سند ملی هوش مصنوعی که ان‌شاءالله در زمستان امسال به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی خواهد رسید، سندی بسیار متقن و با پشتوانه چندین سیاست‌نامه ملی و چندین هزار نفرساعت جلسات کارشناسی سطح بالا و گسترده خواهد بود.
در حال حاضر، طبق ماده‌واحده‌ای که در ابتدا در ستاد نقشه علمی کشور و سپس در شورای معین شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شد و سپس با صحّه‌ای که شورای عالی انقلاب فرهنگی بر آن مادّه‌واحده گذاشت در پاییز گذشته به تصویب رسید، تکلیف تصویب سند ملی هوش مصنوعی برعهده‌ی این شورا نهاده شد. در حال حاضر پیش‌نویس نهایی سند مذکور دستور جلسه بعدی ستاد نقشه جامع علمی کشور است و پس از طی فرآیند قانونی، ان‌شاءالله سند بالادستی جمهوری اسلامی ایران در مقوله هوش مصنوعی در زمستان ۱۴۰۲ به تصویب نهایی این شورای عالی خواهد رسید.
بعد از تصویب این سند، با هماهنگی مرکز ملی هوش مصنوعی جمهوری اسلامی ایران با همکاری مراکز گوناگون ملی که از مهمترین آنها وزارت ارتباطات و مرکز ملی فضای مجازی هستند، تحقق این سند را پیگیری خواهد کرد. نظارت عملیاتی سند برعهده ستاد هوش مصنوعی و رباتیک معاونت عملی بر عهده خواهد بود و نظارت عالی تحقق سند نیز بر عهده ستاد نقشه جامع علمی کشور قرار خواهد گرفت.
بر خلاف تصور بسیاری از رسانه‌ها این یک سند ۵ ساله و مبیّن افق ۱۴۰۷ جمهوری اسلامی در حوزه هوش مصنوعی است و علت هم آن است که تحولات بسیار سریع در هوش مصنوعی، به‌گونه‌ای بوده است که آینده‌پژوهان مطرح جهانی نیز در خصوص افق ۱۰ سال آینده دارای اختلاف نظر بنیادی هستند و عملاً مشخص کردن شاخص و اقدام و کلان‌پروژه در افق ده‌ساله در این حوزه‌ی خاص غیر حرفه‌ای است.
*اخیرا رییس جمهور در حکمی، آقای دکتر دهقانی فیروزآبادی را مأمور تشکیل «شورای ملی راهبری و مرکز ملی هوش مصنوعی» کرده‌اند؛ لطفاً درباره اهداف و کارکردهای این شورا توضیح بدهید. معاونت علمی برای این شورا و مرکز آن دقیقاً چه برنامه‌ای دارد؟
با توجه به حکم رییس جمهور، آقای دکتر دهقانی مأمور شدند یک شورای ملی راهبردی و فرا دستگاهی را تشکیل دهند که متشکل است از نیروی‌های مسلح، قوای سه‌گانه و مراکز حوزوی و دانشگاهی. این شورای ملی راهبری به عنوان یک شورای بالاسری همه دستگاه‌ها، وظیفه تنظیم‌گری مقوله هوش مصنوعی را در جمهوری اسلامی ایران برعهده دارد.
اما مرکز ملی هوش مصنوعی بازوی شورای ملی راهبری هوش مصنوعی کشور به حساب می‌آید و تعیین متولّیان اصلی هوش مصنوعی در کشور را به تناسب اهداف، راهبردها و اولویت‌های مورد انتظار ریاست جمهور که در حکمشان به عناوین کلی آن اشاره کرده اند، در این مرکز ملی انجام می‌شود. تاکید می‌کنم این مرکز در صدد تصدی عملیات‌هایی که هم‌اکنون بر عهده نهادهای گوناگون است، نیست؛ بلکه آن نهادها کماکان وظایف ستادی و صفی محوله خود را بر عهده خواهند داشت و مرکز ملی هوش مصنوعی صرفاً وظیفه تنظیم‌گری بین این نهادها را عهده دار است.
بنابراین، حتی اگر یک وزارتخانه یا یک مرکز ملی دیگر یا یک نهاد نظامی ذیل خود مرکزی بزرگ با محوریت هوش مصنوعی داشته باشد نیز نه تنها ناهماهنگی با مرکز ملی هوش مصنوعی تلقی نخواهد شد، بلکه تأسیس احتمالی چنین مراکزی، چون فرض بر این است که با هماهنگی شورای ملی راهبری هوش مصنوعی تأسیس شده‌اند، موجب تقویت مرکز ملی هوش مصنوعی نیز خواهد شد.
ذکر این نکته مهم نیز ضروری است که با توجه به همزمانی که تصادفاً تأسیس مرکز ملی هوش مصنوعی و تصویب سند هوش مصنوعی جمهوری اسلامی پیدا کرده‌اند، شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز در پیش‌نویس نهایی خود که در فرآیند تصویب قرار گرفته است، وظیفه تنظیم‌گری ملی ارکان و نهادهای جمهوری اسلامی در تحقق اهداف، راهبردها و اولویت‌های سند ملی هوش مصنوعی را بر عهده این مرکز قرار داده است که پس از تصویب آن شورای عالی و ابلاغ رییس جمهور این مأموریت راهبردی نیز برای مرکز ملی مذکور رسمیت خواهد یافت.
* ارزیابی دارید که کدام دستگاه اجرایی و یا وزارتخانه‌ها در به کارگیری از هوش مصنوعی پیشرو هستند و کدام یک از آنها نتوانسته‌اند جایگاه بایسته را در این حوزه فناورانه احراز کنند؟
پیشروترین دستگاه را وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی می‌دانم و بیش از همه پزشکان و وزیر بهداشت در استفاده از این فناوری فعال شده‌اند. همچنین دانشگاه علوم پزشکی هوشمند راه‌اندازی شده و در حال حاضر تعدادی از دانشگاه‌های علوم پزشکی در حال جذب دانشجو در مقطع دکتری هوش مصنوعی هستند. از سوی دیگر این وزارتخانه طراحی ربات‌ها و طراحی الگوریتم‌های هوش مصنوعی خصوصاً «پزشکی دقیق» را که براساس شخصی‌سازی پزشکی است، در دستور کار قرار داده‌اند.
وزارت صمت و وزارت آموزش و پرورش هنوز آنچنان که بایسته است، فعالیت چشمگیری را در این حوزه انجام نداده‌اند و در زمینه کاربست هوش مصنوعی نیاز به تحرک بیشتری نسبت به سایر دستگاه‌ها دارند؛ برخی وزارتخانه‌های دیگر مثل وزارت ارشاد و وزارت نفت نیز پروژه‌هایی را با محوریت هوش مصنوعی آغاز کرده‌اند اما آن فعالیت‌ها باید تقویت شود.
*به همان اندازه که هوشمند شدن می‌تواند کاربردی و کارگشا باشد خطرهای امنیتی از جنس به ویژه سایبری نیز قابل توجه است و این فناوری می‌تواند امنیت سایبری را به خطر بیاندازد، نظر شما در این زمینه چیست؟
توجه کنید که استفاده از امنیت سایبری هوشمند ما را به ورطه آسیب‌های آن نمی‌کشاند بلکه عکس این قضیه صادق است. به‌عبارتی امنیت سایبری هوشمند چیزی است که همه کشورهای پیشرو در حال تجهیز یا تقویت در آن حوزه هستند. حتی نهادهای آفندی نظامی، دفاع و امنیتی بسیاری از کشورهای متخاصم نیز با استفاده از فناوری هوش مصنوعی در حال تقویت سامانه‌های آفندی سایبری خود هستند. لذا اگر ما مجهز به آن نشویم قطعاً آسیب‌پذیر خواهیم شد.
نکته دوم که مناسب است در کنار نکته اول بگویم این است که هر فناوری بُعد تهدیدی و نگران کننده هم دارد اما چطور در خیلی از دستگاه‌ها اصلاً حمله سایبری نداشتیم؟ موضوع اینجاست که اگر دستگاه‌ها به مهارت استفاده از فناوری مجهز باشند، مشکلی پیش نمی‌آید. وزارت ارتباطات وظیفه بسیار مهمی در زیرساختِ سخت‌افزاری کشور و بَسط فناوری اطلاعات و ایجاد شبکه ملی اطلاعات دارد و نکته مهم اینجاست که هیچ‌گاه دیدگاه رهبر معظم انقلاب درباره فناوری، دیدگاه تهدیدی نبوده است، ایشان خطر و تهدید را ادراک می‌کنند و شناخت بسیار خوبی از آسیب‌ها دارند اما همیشه دعوت می‌کنند که از فضای مجازی و هوش مصنوعی به شکل بسیار قوی در کشور استفاده شود و دیدگاه حاکمیت ما نیز هم باید باشد.
*در پاسخ به پرسش قبل اشاره کوتاهی به زیرساخت داشتید؛ جنابعالی در حال حاضر وضعیت زیرساخت ارتباطی را برای رشد فناوری هوش مصنوعی چطور ارزیابی می‌کنید؟
پروژه فیبر نوری که در دستور کار وزارت ارتباطات قرار دارد، پروژه کلیدی است اما موضوعی که برای جامعه فناوری اطلاعات چالش ایجاد کرده، بحث تأمین زیرساخت بومی در حد زیرساخت از دست‌رفته بیگانه ناشی از فیلترینگ است. البته من نمی‌گویم فیلترینگ نباشد و شاید سخت‌ترین فیلترینگ‌ها در دنیا در شبکه‌های اجتماعی، پلتفرم‌ها و پایگاه‌های داده در آمریکا صورت می‌گیرد. اما چیزی که مورد نظر من است این است که دولت در دهه ۹۰ این فضا را رها کرد و افراد، کسب‌وکار خودشان را به اینستاگرام، واتس اپ و تلگرام انتقال دادند و وقتی که به تدریج در این پلتفرم‌های خارجی افراد مرتکب سوءرفتار و جرم و حتی جنایت شدند و کسی هم پاسخگو نبود، مجبور شدند پایشگری انجام دهند. اما این پایشگری منفعلانه بود، چرا که در اثر عدم آینده‌نگری دولت در زمان مقتضی، زیرساختی پدافندی غیرعامل برای مواجهه با چنین تهدیدهایی وجود نداشت و هزینه کافی نبودن این زیرساخت را مردم دارند متحمل می‌شوند.
اگرچه برخی از این سوءتدبیرها به دولت‌های پیشین باز می‌گردد و فضایی که در حال حاضر از جهت زیرساخت ارتباط اینترنتی وجود دارد، از مطلوبیت اجمالی بهره‌مند است اما هنوز آن زیرساخت‌ها با میزانی که در خور نیاز جامعه است، فاصله دارد.
*یکی دیگر از الزامات توسعه فناوری هوش مصنوعی، دسترسی به جی پی یو (GPU) یا «کارت‌های گرافیکی پرسرعت موازی» است، به نظر می‌رسد وضعیت ما در این حوزه چندان مطلوب نباشد.
کشور ما در این زمینه نتوانسته است جایگاه برتر منطقه‌ای خود را احراز کند. در حال حاضر ایران به تراشه H۱۰۰ (یک کارت گرافیک حرفه‌ای برای پردازش‌های هوش مصنوعی) و تعداد کافی تراشه A۱۰۰ دسترسی مستقیم ندارد و تحریم است. در حالی که یکی از دانشگاه‌های ابوظبی ۸۰۰ قطعه A۱۰۰ در اختیار دارد. همچنین عربستان در قرارداد با شرکت انویدیا (مهمترین بازیگر دنیای پردازشگرهای هوش مصنوعی) تا ۳ سال پردازنده‌های H۱۰۰ را خریداری کرده است.
*آقای دکتر! با این شرایط که دسترسی‌های ما محدود است و کشورها به سرعت در این زمینه در حال رشد هستند، پس چطور ایران می‌خواهد به جایگاه خوبی در حوزه هوش مصنوعی برسد؟
یکی از بخش‌های قابل توجه برای سرمایه‌گذاری که حتی کشوری مثل روسیه هم در آن سرمایه‌گذاری جدی نکرده، بحث کارت‌های گرافیکی است. ۳ تا ۴ شرکت بخش خصوصی که در زمینه سرویس کارت‌های گرافیکی فعال شده‌اند، قرار است با حمایت معاونت علمی ریاست جمهوری، یک پارت ۱۶ تایی از A۱۰۰ های ۸۰ گیگی را به کشور وارد کنند و این کارت‌های گرافیکی پیشرفته تا یک سال و نیم خدمات رایگان و ارزان قیمت به بخش خصوصی و دانشگاه‌ها ارایه خواهند داد.
این را هم بدانید که شرایط اینگونه نخواهد ماند که فقط و فقط تکنولوژی ساخت این کارت‌های گرافیکی متعلق به شرکت انویدیا باشد و حتماً شرکتهای اینتل و AMD (شرکتهای سازنده پردازنده‌های گرافیکی) نفع خودشان را در این می‌بینند که در این حوزه محوریت داشته باشند. بخش مهمی از کارت‌های گرافیکی و هوش مصنوعی در حال حاضر وابسته به سخت‌افزار و بعد از آن نرم‌افزار و مغزافزار است و هدف بیشتر کشورهای خارجی بالاخص آمریکا در جذب مغزافزارها (نخبگان هوش مصنوعی) از کشورهای دیگر مانند ایران است. بنابراین ما با تکیه بر مزیت راهبردی خود که مغزافزارها هستند، با ایجاد یک زیست‌بوم برای زمینه‌سازی ماندگاری حداکثری نخبگان، در بسیاری از فرآیندها میانبرهایی را طی می‌کنیم. همانگونه که در عرصه نظامی با وجود عقب‌ماندگی وحشتناک جمهوری اسلامی در سال ۶۰، اکنون سیستم دفاعی ما یکی از سیستم‌های دفاعی پیشرو در جهان است.
در معاونت علمی و با تأیید دکتر دهقانی به مرور و تا پایان دولت سیزدهم با کمک به بخش خصوصی کارت‌های گرافیکی پیشرفته به کشور وارد خواهد شد به طوری که تا بهمن ماه، ۶۴ عدد A۱۰۰، مردادماه ۱۴۰۳، یک پارت ۲۵۶ تایی A۱۰۰ و ان‌شاالله تا اردیبهشت ۱۴۰۴ نیز یک پارت بزرگ‌تر وارد کشور می‌شود *یکی از زیرساخت‌های سخت‌افزاری، ابرکامپیوترها هستند و کشورهایی مثل آمریکا و ژاپن ابرکامپیوترهای بسیار قوی دارند و ایران در این حوزه عقب مانده است، برای جبران این ضعف چه باید کرد؟
همانطور که اشاره کردم، در معاونت علمی و با تأیید دکتر دهقانی به مرور و تا پایان دولت سیزدهم با کمک به بخش خصوصی کارت‌های گرافیکی پیشرفته به کشور وارد خواهد شد به طوری که تا بهمن ماه، ۶۴ عدد A۱۰۰، مردادماه ۱۴۰۳، یک پارت ۲۵۶ تایی A۱۰۰ و ان‌شاالله تا اردیبهشت ۱۴۰۴ نیز یک پارت بزرگ‌تر وارد کشور می‌شود که فعلاً بهتر است رسانه‌ای نشود؛ اگر بودجه لازم فراهم شود، فکر می‌کنم ضعفی که در کشور در حوزه سخت‌افزارها وجود دارد، تا اندازه قابل توجهی جبران خواهد شد. البته آنچه جناب دکتر دهقانی در نظر دارند کمک به راه‌اندازی اپراتور هوش مصنوعی است. از یک طرف خدمت اپراتور در زمینه در اختیار گذاشتن ایجاد ابر داده و مراکز داده با ظرفیت بالاست و از سوی دیگر خدمت اپراتوری زیرساخت پردازش گرافیکی مورد نیاز فعال‌سازی الگوریتم‌های هوش مصنوعی توسط بخش خصوصی و دانشگاه‌هاست.
از طرفی پیش‌بینی می‌شود در دو الی سه سال آینده احتمال تغییر فرایند نحوه استفاده از سخت افزارها وجود داشته باشد و با توجه به تحریم چینی‌ها از سوی آمریکا در حوزه کارت‌های گرافیکی، حتماً چینی‌ها راه‌های گریز را در نظر خواهند گرفت. ما در پیمان شانگهای و روسیه و کشورهای عضو بریکس به صورت اشتراکی در حال کار هستیم و این فضای مبارکی است که کشورهای غیرغربی دور هم جمع شده و نسبت به سرنوشت کشور خودشان در حوزه استفاده از هوش مصنوعی حساس شده اند.
روسیه در پیمان شانگهای پیشنهاد داده است که کارگروه هوش مصنوعی فعال شود، ایران پشتیبان قوی این موضوع است و فکر می‌کنم چین هم با آن موافق باشد. احتمالاً به زودی «کارگروه هوش مصنوعی پیمان شانگهای» فعال می‌شود و ما هم در این کارگروه سهیم هستیم و در قالب این کارگروه ارتباطات سخت افزاری، نرم‌افزاری و مغزافزاری با سایر کشورهای عضو پیمان شانگهای خواهیم داشت *یکی از سوالات ما به همین موضوع ارتباط با کشورهای چین و روسیه برمی گردد، به جزییات بیشتری از این ارتباط اشاره می‌کنید؟
روسیه در پیمان شانگهای پیشنهاد داده است که کارگروه هوش مصنوعی فعال شود، ایران پشتیبان قوی این موضوع است و فکر می‌کنم چین هم با آن موافق باشد. احتمالاً به زودی «کارگروه هوش مصنوعی پیمان شانگهای» فعال می‌شود و ما هم در این کارگروه سهیم هستیم و در قالب این کارگروه ارتباطات سخت افزاری، نرم‌افزاری و مغزافزاری با سایر کشورهای عضو پیمان شانگهای خواهیم داشت. شرکتهای بخش خصوصی ایرانی با شرکتهای چینی در حوزه هوش مصنوعی ارتباطاتی دارند و همچنین قرار است در پیمان بریکس با کشورهای آمریکای لاتین که نسبتاً در بخش کاربست هوش مصنوعی پیشرفته هستند، تعاملاتی داشته باشیم.
*بله در همین رابطه حکمرانی سایبری در بسیاری از کشورها مورد توجه قرار دارد و قوانین و جریمه‌های زیادی در ارتباط با این موضوع وضع و اجرا می‌شود که یکی از انتقاداتی که متوجه ایران است، به همین زمینه ضعف در حکمرانی مربوط می‌شود؛ حالا با توجه به اینکه موج اخیر فناوری که چند وقتی است، آغاز شده و با چت جی پی تی در سال جاری به اوج خود رسیده و همه کشورها مخصوصاً اتحادیه اروپا شروع به قانونگذاری و تدوین حکمرانی در حوزه هوش مصنوعی و تعیین جریمه برای کشورهای خاطی کرده اند؛ ایران چگونه می‌تواند از این مسیر عقب نماند و آیا برنامه‌ای برای این موضوع وجود دارد؟
از نظر دانش تقنین و حکمرانی باید عرض کنم زیرساخت‌های علمی و پژوهشی خوبی در زمینه حقوق و اخلاق هوش مصنوعی در کشور وجود دارد. به‌عنوان مثال با راهبری مدیر حوزه‌های علمیه، فعالیت‌های پژوهشی در زمینه تولید مقالات و کتبی که دارای اشتراکات خوبی با حوزه‌های سیاستگذاری ارزشی و قانونگذاری هستند، در مراکز گوناگون در حال تولید است. این پژوهش‌ها در مراکز پژوهشی قوه مقننه نیز انجام شده و در حال انجام است.
رییس جمهور تهیه پیش‌نویس «سند ملی اخلاق هوش مصنوعی» را برای پیشنهاد به شورای عالی انقلاب فرهنگی، به مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه سپرده‌اند. همچنین وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات اعلام کرده است که در حال تدوین پیش‌نویسی برای مجموعه‌ای از قوانین در حوزه هوش مصنوعی است. از طرفی پژوهش‌هایی انتقادی در خصوص سند بین‌الملی اخلاق هوش مصنوعی یونسکو در مرکز فقه معاصر حوزه‌های علمیه صورت گرفته است. همچنین در حال بررسی سند بین‌المللی روسیه در خصوص هوش مصنوعی هستیم و اینها همه فعالیت‌هایی هستند که در جمهوری اسلامی ایران با اشراف یا با هماهنگی با ستاد هوش مصنوعی کشور در حال پیشروی می‌باشد.
البته در بدنه بزرگ حاکمیتی هنوز مقوله هوش مصنوعی رسوخ نکرده و برای تحقق «حکمرانی هوش مصنوعی» یا «حکمرانی بر هوش مصنوعی» بعد از مقوله تقنین، لازم است آمادگی زیرساختی-اداری لازم را نیز در این حوزه تدارک کنیم.
توجه کنید که قانونگذاری در مقوله هوش مصنوعی صرفاً جنبه پیشگیرانه ندارد بلکه جنبه پیش‌برانه هم خواهد داشت. بعنوان مثال اگر هوش مصنوعی را در ساختارهای مرتبط با نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها با یک قانونگذاری صحیح و البته هم‌آهنگ با ساختار بومی نهادهای جمهوری اسلامی فعال کنیم، بسیاری از مشکلات مثل فسادها و کلاهبرداری مرتفع خواهد شد. همچنین، در نظام بانکداری ما که ترکیبی از بانکداری الکترونیک و دخالت انسانی است، قطعاً باید به جهت هوشمندسازی متحول شود و به نظر می‌رسد بیش از ۸۰ درصد فعالیت‌های بانکی می‌تواند توسط هوش مصنوعی و به صورت خودکار انجام شود.
*براساس پژوهش‌های انجام شده، توسعه و فراگیری هوش مصنوعی و کاربردهای اثرگذار آن در عرصه سیاسی، به چالشی جدید تبدیل شده و نسل نوینی از دیپلماسی در حال ظهور است که از آن با عنوان «دیپلماسی هوش مصنوعی» یاد می‌شود؛ الگوریتم‌های هوش مصنوعی از این پتانسیل برخوردارند که ابزاری را که دیپلمات‌ها در اختیار دارند، تغییر دهند و روی مباحث در دستور کار دیپلمات‌ها و در واقع بر محیطی که دیپلماسی در آن اتفاق می‌افتد، تأثیر بگذارند؛ ایران در این حوزه برنامه‌ای دارد و یا می‌تواند داشته باشد؟
بنده دو بار با وزارت امور خارجه و ساختارهای وابسته به آن ارتباط داشته‌ام و تحولاتی که هوش مصنوعی می‌تواند در حوزه دیپلماسی به وجود بیاورد را برای آنها شرح داده‌ام. واقعیت این است که افراد نمی‌توانند داده‌های مختلف سیاسی را که در دنیا رد و بدل می‌شود، تحلیل و خلاصه‌سازی کنند و اصطلاحاً باید دریاچه‌ای از داده‌ها به وجود بیاید و دایماً با داشبوردهای خاصی، مواضع و تصمیمات سیاسی، افراد کلیدی در دنیا و تصمیم‌گیری‌های سیاسی مورد پردازش و تحلیل قرار گیرد و به نوعی به عنوان دستیار در اختیار سیاستمداران و افرادی که با خارج از کشور ارتباط دارند، قرار گیرد. دسترسی به داده‌های بین‌المللی، ارتباط‌گیری‌ها، تشخیص اخبار جعلی و همین طور تک تک موضع‌گیری‌های افرادِ شاخص نسبت به مسایل خاص سیاسی یا اقتصادی می‌تواند از طریق این فناوری محقق شود.
دیپلماسی فناوری، دیپلماسی علمی و دیپلماسی سیاسی در هم تنیده‌اند و واقعیت این است که فعالان حوزه دیپلماسی بدون ارتباط‌گیری با «دستیاران هوشمند» خیلی موفق نخواهند شد. آقای کیسینجر اندیشمند سیاسی و سیاستمدار آمریکایی از جی پی تی پرسیده بود که روابط آمریکا با روسیه چگونه باید باشد و پیشنهادهایی که به او داد باعث شد که این سیاستمدار موضوع هوش مصنوعی را دستور کار خود قرار دهد و کتابی را با همراهی معاون سابق اجرایی گوگل و رییس یکی از دانشگاه‌های مطرح آمریکا تحت عنوان «هوش مصنوعی و عصر آینده ما انسان‌ها» بنویسند و در این کتاب نکات بسیار خوبی در ابعاد امنیتی، سیاسی و بهره گیری مسایل سیاسی از هوش مصنوعی مطرح شده است. معتقدم دیپلمات یعنی اطلاعات سیاسی و بهترین محل تجمیع این اطلاعات، هوش مصنوعی مولد است.
منبع: مهر
